Onte 598: O último Camilleri

Dende A forma da auga lin todas as novelas de Andrea Camilleri protagonizadas por Salvo Montalbano das publicadas en castelán por Salamandra. Dezaoito novelas e dous libros de relatos protagonizados por este detective siciliano un pouco larpeiro, bandallo coa súa moza de toda a vida, agarimeiro cos membros do seu equipo e firme e irónico cos seus xefes, investigador concienciudo e teimudo capaz de sorprender na resolución de cada crime. Tras a decepción que supuxo para min A danza da gueivota, volvín a reconciliarme co mellor Camilleri con A procura do tesouro (o meu agasallo do Día do Libro), unha moi interesante indagación sobre os límites tan difusos existentes entre o que consideramos un xogo e o que pode ser unha trampa. Outra sutil exploración sobre a natureza da condición humana no que atinxe a cuestións como a vaidade, o coñecemento e a violencia extrema. Nesta entrega Camilleri resolve de forma maxistral o aparente paradoxo entre un ritmo narrativo máis demorado do que decote sucede nas tramas de Montalbano (o crime xérase a medida que se retan ambos  os dous protagonistas / antagonistas) cunha resolución incerta até os dous derradeiros parágrafos. En poucas oportunidades comprobei a certeza desa emoción que arrastra ao lector deica o derradeiro alento. Os seguidores en castelán de Camilleri aínda poderemos gozar doutras catro novelas de Montalbano, aínda non traducidas, así como doutra en proceso de publicación en italiano, ademais da que deixou escrita para publicar despois da súa morte.

Onte 595: O «Winnipeg» de Hixinio Puentes

Celebramos o 25 de abril na Casa Museo Casares Quiroga da Coruña onde presentamos Winnipeg de Hixinio Puentes. Tras cinco grandes novelas e catro premios literario, Hixinio Puentes consolídase como un dos novelistas máis sólidos da narrativa galega deste século. Con Winnipeg volve sobre o espazo que lle é máis propio, o do seu berce natal da Galicia do Ortegal, onde tamén ambientou O bandido Casanova e Aguillóns de Ortegal, centrándose na vila de Cariño. Unha novela histórica que recrea feitos reais, protagonizados polos irmáns Manuel, Pepe e Vicente Pita Armada, desenvolvidos no tempo que transcorre entre o golpe de estado do 18 de xullo e o golpe de estado do 11 de setembro de 1973 que derrubou ao presidente Salvador Allende. A fuxida dos irmáns Pita de Cariño e o seu exilio en agosto de 1939 a bordo do Winnipeg, o vapor fretado polo poeta Pablo Neurda, constitúen o eixo narrativo dunha novela de lectura engaiolante.

Comezou a súa intervención o historiador Emilio Grandío dicindo que «A Galicia de Ortegal arrecende a mar, herba e monte. Alí hai moitos tesouros escondidos do noso pasado, do noso presente e do noso futuro, mais non os vemos». Cualificou Winnipeg como «un xogo literario moi documentado. Fala do Cariño dos anos trinta, daquela unha vila puxante que tiña unha cultura mariñeira e obreira moi moderna, xeradora dunha cultura vilega diferenciada que se activou durante a segunda Republica, modulando o seu antagonismo con Ortigueira, entón cabeza do concello». Referiuse despois Grandío os acontecementos presentes nunha «obra moi traballada na veracidade dos feitos», xa que pola novela desfilan «convocatorias de folgas, o cambio político despois das eleccións de 1933, o relevo de Casares Quiroga, até os feitos concretos de xullo de 1936». «Aqui tamén está o relato da fuxida do Arkale, un barco mítico na comarca de Ortegal, símbolo de esperanza». Rematou Grandío as súas palabras propoñendo unha reflexión sobre o proceso de construción da memoria e cualificando Winnipeg como «novela densa, rigorosa e documentada».

Comezou as súas palabras Hixinio Puentes falando do Winnipeg, «un buque fretado polo poeta Pablo Neruda coa intención de rescatar a un número indeterminado de republicanos españois, ademais de darlle un pulo á economía de Chile, o seu país. Naquel grupo había profesionais de todo tipo, entre eles vinte mozos de Malpica de Bergantiños e tres de Cariño, os irmáns Pita Armada». Referiuse, despois, a como chegou a historia da familia dos Pita, a partir da autobiografía que deixou un deles, Pepe, e ao seu convecemento que o episodio do Winnipeg er aun tema relevante. Recoñeceu o sue interese por Cariño e polo mundo da pesca, especialmente durante o período da segunda República «cando en case todos os portos galegos se crearon confrarías e pósitos de pescadores, os primeiros sindicatos e as  eivindicacións polas melloras das súas condicións de traballo». Falou Puentes de como na novela «non hai pé para a fantasía. Winnipeg é unha novela tráxica, triste, chea de emotividade. Ten páxinas grises como o Guernika de Picasso, xa que non podemos pintar este período da nosa historia con outras cores». Rematou Hixinio enumerando os temas dunha «novela de guerra e memoria, con forte presenza do mundo do mar».

Tras as intervencións da mesa, durante a quenda de intervencións do público, cualificouse a novela como «unha das obras máis importantes publicadas por Xerais nos últimos anos, á altura de novelas claves como Resistencia».

Onte 592: Con don Xesús

Acompañei ao profesor Xesús Alonso Montero na súa primeira tarde pública como presidente da Real Academia Galega. Unha xornada maratoniana que comezou moi cedo con dúas entrevistas de mañanciña na Televisión de Galicia en San Marcos, continuou cunha conferencia ás once da mañá na Facultade de Ciencias Sociais e da Comunicación de Pontevedra sobre o corenta aniversario da publicación do Informe dramático da lingua galega, e rematou pola tarde en Ferrol coa presentación na Feira do Libro de Castelao na Unión Soviética en 1938. Ademais de participar nos actos con grande enerxía, o profesor atendeu aos xornalistas no móbil e ás constantes chamadas das amizades para expresarlle os seus parabéns. De regreso a Vigo, seguimos no coche a narración de Xaime Escudeiro do partido decisivo do noso Celta e berramos o gol de Bermejo coma se estivésemos en Río Alto. Moitas emocións e esforzo para unha persoa de 84 anos que a primeira hora do día seguinte ten que coller o tren no Areal para enfrontar a súa primeira xornada no despacho de Tabernas. En Ferrol, acompañado polos seus amigos Xosé María Dobarro e  Iolanda Díaz (dixo que era «a primeira vez que unha deputada lle presentaba un libro«), diante dun grupo moi numeroso de camaradas e seguidores, que deixaron moi pequena a carpa da Feira do Libro, o novo presidente da Academia confesou o seu estado de ánimo: «Con troica ou sen troica, aínda quedan os afectos. Grazas a eles queda un pouco de entusiasmo». Agardo para o benquerido Xesús o mellor nesta difícil angueira. Abofé que posúe valía, teimosía, corazón, independencia e entusiasmo abondos para acometela.

Onte 587: O «Tastarabás» de Cortizas, a recuperación do noso patrimonio lúdico

Moi emocionante foi a presentación de Tastarabás, a grande enciclopedia dos brinquedos tradicionais de Antón Cortizas celebrada no serán de onte no IES Canido, centro onde traballa e barrio ferrolán onde naceu o autor. A intervención de Paco Veiga, membro da Asociación Galega do Xogo Popular e tradicional, tamén un dos catro prologuistas da obra, que expresou a representación de moi diversos colectivos do movemento asociativo a prol da recuperación do patrimonio lúdico galego, encadrou Tastarabás coma unha obra colectiva que forma parte dunha tradición: “un traballo de todos, iniciado pola Xeración Nós, dende o volume Terra de Melide, continuado nos anos oitenta polo libro de Arturo Romaní e outros compendios de xogos tradicionais e, a partir dos noventa, pola súa posta en valor por asociacións e colectivos diversos de todo o país”.

Para Veiga “Tastarabás era a peza que faltaba na recuperación do noso patrimonio lúdico”. Salientou, despois, que “esta presentación era un fito na historia de Galicia, xa que aquí está un cacho da nosa historia, que parte do máis íntimo”. “Tastarabás é un saco vivo onde teremos a nosa disposición para sempre unha obra universal, xa que en todas partes se xoga a case todo, aínda en cada lugar o xogo se adapta as súas necesidades”. Para Veiga outro dos grandes méritos do autor foi “a súa preocupación por sistematizar os xoguetes, como tamén a de proporcionar á inxente bibliografía e documentos que consultou, como as referencias literarias de cada peza, o que constitúe un paso fundamental na investigación e recuperación do noso patrimonio lúdico”. “Tastarabás é un libro para todos os públicos, para toda a familia, para os nenos e nenas, para os vellos, para todos”, rematou Veiga.

Comezou Cortizas expresando a súa gratitude e emoción por presentar o libro no seu barrio e no seu centro de traballo. Encadrou Tastarabás como unha ferramenta educativa, “neste libro están todas as competencias básicas que se pretenden desenvolver na escola”, e lembrou que o xoguete é unha cultura que forma parte do currículum. Lamentou que na última década se producise o declive da transmisión lúdica na infancia, un proceso acelerado pola televisión e internet, razón pola que reclamou que “o futuro do xogo tradicional e os seus valores se producise na súa recuperación escolar”.

Coincidindo coa presentación, no IES Canido instalouse unha magnífica mostra dalgúns dos xoguetes tradicionais elaborados polo autor no proceso de escrita deste Tastarabás. Outra sorpresa foron as galletas tastarabás (moi larpeiras) que apareceron sobre a mesa á hora dos petiscos. Foi un serán ferrolán que deu moito xogo. Beizóns a Cortizas por semellante proeza froito de dez anos de traballo!

 

Onte 582: «Unha vez», poema de Celso Emilio musicado por Enrique X. Macías

Recibín na caixa de correos un envío de Luís Ferreiro que me deixou abraiado: a composición «Poema de Requiem» que Enrique X. Macías realizou, entre o nadal de 1977 e o mes de xaneiro de 1978, sobre o poema «Unha vez» de Celso Emilio Ferreiro. Polo que puiden comprobar na primeira ollada, Macías envioulle a partitura a Celso, con quen mantiña relación de «admiración e amizade», e dende entón quedou nos arquivos do poeta. A peza para voz de soprano, banda magnética, dous magnetofóns, dous percusionistas e piano nunca se chegou a interpretar e (até o que eu sei) nunca foi incluída no catálogo do músico autodidacta vigués, moi atento sempre a mantelo vivo e actualizado. Emocionoume ver nas páxinas da partitura a caligrafía característica de Enrique, un dos creadores máis decisivos da miña xeración. Agradezo moito a Luís Ferreiro semellante galano que nos permite lembrar con saudades a un amigo inesquecible.

Aquí pode baixarse en pdf a partitura da man do seu compositor.

Onte 580: Lembrando a Gianni Rodari

Agustín Fernández Paz lembrounos onte en dúas anotacións no seu blog o aniversario do pasamento de Gianni Rodari, un dos autores que máis influíu na nosa formación como educadores. Eu tamén fun dos mestres que descubriu nos anos oitenta as pegadas de Rodari nas páxinas de Cuadernos de Pedagogía e dos que leu abraiado a Gramática da fantasía na edición de Reforma de la Escuela, un deses libros marcantes na nosa formación literaria e pedagóxica. Grazas a Agustín por facernos volver reparar en Rodari, un autor que non perdeu vixencia ningunha.

Onte 578: Os Sabuxos de Jaureguizar

No currículum de Jaureguizar quedará fixado que o primeiro exemplar do primeiro título da súa primeira serie para público infantil (Os Sabuxos) chegou do prelo o día que morreron Margaret Thatcher e Sara Montiel. Unha boa oportunidade para non esquecer. Desta volta o narrador de Ribadeo atrévese cunha serie de intriga protagonizada por catro detectives (moi noviños) que pretenden solucionar os misterios que aparecen na súa contorna. A súa actitude rigorosa no contraste das informacións e valoracións dos feitos, o seu humor para afrontar as dificultades, a súa afouteza diante dos poderosos, a súa capacidade para denunciar inxustizas serán algúns dos ingredientes cos que intenten resolver os seus “casos”. Tras o ronsel do éxito do afouto adolescente Tintimán, Nica e os seus amigos (preadolescentes) converteranse nos detectives máis novos da talentosa literatura policial galega. Outra aposta creativa de Jaureguizar, un autor ao que lle presta utilizar e reinventar as convencións da literatura de xénero. Esta serie dos Sabuxos supón unha nova colaboración entre Jaureguizar e o ilustrador Matalobos, unha parella creativa de feito que acada un resultado visualmente moi atractivo e actual. Aventuro que estes Sabuxos nacidos en Lugo darán moito que ler e investigar.

Onte 575: Fuxidos e guerrilleiros

O Club Faro de Vigo convidoume a presentar ao escritor Carlos Reigosa que pronunciou unha interesantísima conferencia sobre escapados e guerrileiros galegos no período de 1936 a 1950. Ao longo de case unha hora, o autor d’ A vitoria do perdedor, desmontou algún dos prexuízos arredor dunha historia, para el, «mal ou contraditoriamente contada». Distinguiu tres fases nestes relato.

A primeira, do 36 ao 39, na que houbo milleiros de fuxidos, que foron reitegrándose de forma moi difícil e con moitos perigos. «Durante este período o correcto é falar de fuxidos da rebelión militar que triunfou. Falar de guerrillas aínda é prematuro, a pesar de que en xaneiro de 1938 na Coruña se formase un grupo de dezaoito persoas, gobernaod por José Neira e Gardarríos».

A segunda, do 39 ao 1945, coincidindo co desenvolvemento da Segunda Guerra Mundial, na que se formaron tres agrupacións do Corpo das Guerrillas León-Galicia, a primeira no Bierzo, a segunda en Ourense e a terceira en Lugo. Reigosa detívose a relatar a importancia de figuras como Víctor García, que regresou a Pontevedra en 1941 coa intención da reconstrución interna do Partido Comunista, «nun momento no que era posible que caise Alemaña, amosando que era posible unha resistencia en España». «Nos anos 43 e 44 había unha persecución menos intensa. Os guerrilleiros eran máis políticos».

Detívose o autor de Intramundi en expilcar o sucedido cando rematou a Guerra Mundial, o que abriu a terceira etapa do proceso. «Houbo unha reacción distinta nas forzas políticas. Anarquistas e socialistas crían que debía forzarse o cambio dende fóra. Os comunistas pola contra que debía facerse dende o interior. Foi cando as guerrilas chegaron a tomar concellos como os de Vimianzo ou Moeche, coa intención de transmitir a existencia dun conflito militar». «Seoane e Gayoso regresaron a Galicia para facerse cargo do Partido Comunista. Trouxeron a orde de eliminar a Víctor García. No ano 46 puxeron en marcha na Coruña accións que tiveron un éxito continuado, crearon unidades militares, mais non se produciu o levantamento popular que agardaban». «Esta intensificación da loita guerrilleira coincidiu cun momento (finais de 1947 e comezos de 1948) no que a Garda Civil pasou a unha belixerancia total. Esa partida foi perdida polos mandos guerrilleiros que viñeran de fóra. Así naceu a parte máis triste e peor contada deste proceso, a progresiva desaparición, a partir de 1949, das agrupacións guerilleiras». «Quedou xente polo monte que desenvolveu un comportamento de sobrevivencia». Tras relatar con detalle as historias do Piloto e de Mario de Langullo, rematou Reigosa afirmando que «foi esta a historia dunha traxedia que comezou tendo moito sentido e acabou sen sentido ningún».

Onte 573: «Feminismos»

Resultou moi interesante a primeira presentación de Feminismos, o ensaio de Olga Castro e María Reimóndez, celebrada ontre na Libraría Lila de Lilith de Compostela. A glosa do libro correu a cargo de Belén Martín Lucas, tamén a súa prologuista, que comezou salientando que era «unha aposta necesaria». «Enche un oco importante en lingua galega xa que non existía ningunha obra que falase de todos os feminismos». Sinalou a actualidade da obra cando «vivimos os retrocesos promovidos polo capitalismo ultraliberal», así como o seu «ton moi positivo» e de lectura moi amena, recollendo »estratexias de mulleres de todo o mundo para modificar o mundo e a planeta». Belén Martín insistiu na importancia dun libro que «desmonta prexuízos sobre o pensamento feminista, un movemento que defendeu temas que afectan a toda a sociedade, problemas de todas as persoas». «A través dos feminismos podemos transformar a sociedade. Non se pode saír da crise sen pensar coas lentes violetas postas», rematou.

María Reimóndez relatou a orixe do libro. «Cando queriamos facer un libro sobre tradución feminista, pensamos que antes habería que falar de feminismos. Comprobamos que había un baleiro de textos e que había que saír do occidental. Aí naceu Feminismos, coa intención de ofrecer unha obra dirixida a persoas que xa teñen coñecementos como aqueloutras que teñan prexuízos sobre os feminismos». »As teorías feministas non poden ser consideradas só dende occidente, xa non é lexítimo falar só dos feminismos occidentais, xa que as experiencias máis interesantes proveñen hoxe doutros lugares». Confesou as dificultades para acceder a textos en linguas como o xaponés. «Fixemos un grande esforzo de recollida de información e de síntese, xa que quixemos ofrecer un texto accesible». Rematou María Reimóndez salientando que «os feminismos son a maior fonte de innovación da humanidade. O feminismo sempre ten un carácter innovador».

Olga Castro explicou a estrutura dunha obra coa que «pretendimos saír da perspectiva occidental, esculcar outras fontes». «Abordamos unha viaxe multilingüe por todos os continentes para detectar as utopías que parecían inalcanzables e agora forman parte da normalidade» «Intentamos recoller unha pluralidade de achegas feministas sobre temas transversais como a maternidade, sexualidade ou ciberfeminismo, así como desvelar discriminacións e desigualdades, propoñendo estratexias de igualdade, razón polas que procuramos a contribución dos feminismos en diversas ciencias e disciplinas«. «Buscamos que o feminismo adquirise un papel máis central na educación institucionalizada. Moitos dos avances que hoxe temos se deben aos feminismos, sen que se diga», rematou Olga Castro.

Onte 570: «A nena e o grilo nun barquiño»

Son fan de Magín Blanco, hoxe o cabezaleiro da música infantil galega. Até onte non tiven oportunidade de enchouparme no seu novo traballo A nena e o grilo nun barquiño, a segunda entrega do proxecto protagonizado por A nena e O grilo co que o valdeorrés se dera a coñecer ao público infantil da man de OQO editora. Ilustrado por Leandro Lamas, FOL Música inicia con este moi coidado libro disco de Magín a súa andaina na edición infantil, o que moito debemos agradecer ao veterano selo musical do moañés Fernando Luaces. Máis aínda cando se aposta por un orixinal modelo de edición expandida na que se inclúen trece cancións, outros tantos contos e unha proposta de xogos. Libro para ler, escoitar, bailar ou reler de forma individual e compartida.

Tras escoitar o traballo musical unhas cantas veces expreso o meu entusiasmo e a miña emoción. Os trece temas son unha marabilla marabillosa na que Blanco volve sobre un mundo infantil propio construído con referentes poéticos populares e amables melodías popeiras. Acertou de cheo arriscando cun traballo moito máis narrativo có primeiro, onde destacan pola súa facilidade os temas de ritmos roqueiriños como «O Rocanrol Dragón», «Tris Tras tres» ou «A Formiga Lúa», homenaxe a aquela formiguiña coxa coa que comezou na escrita Marilar Aleixandre. Marabilla marabillosa son tamén as pezas máis agarimeiras, nas que Magín emociona con enorme facilidade. Este é o caso da balada  «Voga, voga», «A nana da avoa» (o único que tema que non compuxo nin arranxou Magín) ou a fermosísima «Soñar», ao ritmo de doce de bossa nova coa se pecha o traballo.

Mención á parte merece o himno «Todos son capitáns», que escoitei en directo na presentación en Ourense d’ O capitán Aspaniatas e o misterio das Burgas, interpretado con Tonhito de Poi. Unha peza de estrutura clásica na que Blanco apela á unión e á solidariedade, valores que rezuman en todo este traballo que destila ledicia e entusiasmo. Con todo, a miña canción preferida é «Don Ramón», coa que comeza o disco, unha homenaxe a un bibliotecario que garda na cabeza os personaxes dos contos. Marabilla marabillosa que moito recomendo. Con todas as apertas para Magín Balnco e os seus editores.