Onte 68: Cegal en rede

/en , , , , /por

Acompañei aos responsables de Cegal e da Federación de Libreiros de Galicia na presentación de Cegal en rede. Trátase dunha utilísima ferramenta informática concibida para axudar a visibilizar os libros editados  e destinada tanto a profesionais do sector do libro (librarías, distribuidoras e editoras) como ao público lector. Como xa sinalamos outro día, esta ferramenta axuda a localizar fondos de libros impresos nas librarías independentes, ao tempo que achega información fiable sobre as súas vendas. Recomendo vivamente empregar o espazo web Todos tus libros onde xa podemos atopar tamén o catálogo do libro galego vivo máis completo. Unha alfaia! Os responsables de Cegal aproveitaron a presentación para anunciar a celebración do vindeiro congreso de libreiros en Vigo ano ano 2013. Os nosos parabéns.

A propiedade intelectual na sociedade dixital: conclusións

/en , , /por

Reproducimos o interesantísimo texto de conclusións do Simposio O Libro e a Lectura celebrada arredor do tema «A propiedade intelectual e a sociedade dixital»:

“Ao remate do VIII Simposio do Libro e a Lectura, centrado este ano no tema “A propiedade intelectual na sociedade dixital”, a Asociación Galega de Editores (AGE) quere facer públicas as seguintes conclusións:

1. En primeiro lugar, valoramos moi positivamente o debate plural e diverso das voces que nos acompañaron durante estes dous días para falar dun tema clave para a industrai editorial: a propiedade intelectual na sociedade dixital, facendo nosas as aportacións dos nosos convidados e convidadas.

2. O sector do libro galego é consciente de que nos adentramos aceleradamente nunha sociedade inequivocamente dixital, sociedade que supón cambios de paradigmas para a industria cultural, que transforma os hábitos de acceso ao coñecemento, á información, e crea novas formas de relación co libro e a lectura e, sobre todo, pon en valor novos xeitos de editar e comercializar, distribuír e comunicar o libro.

3. A edición galega debe facer un esforzo por asumir e entender as transformacións que a sociedade dixital propulsa, adaptándose ás súas demandas e respondendo con solvencia aos seus retos, entre os que un novo xeito de entender a propiedade intelectual constitúe unha tarefa primorcial.

4. Tal e como manifestamos no VI Simposio, dedicado ao libro dixital, desde a AGE vemos a necesidade de desenvolver fórmulas que garantan os lexítimos dereitos da propiedade intelectual, que son a base do funcionamento da industria do libro e da creación, e queremos facelo consensuadamente e sen lesionar os dereitos dos usuarios, favorecendo de xeito especial o dereito á nova educación líquida que responde a un novo tempo.

5. Os editores somos os primeiros interesados atopar o xusto equilibro entre a divulgación da cultura, que é o que dota de sentido o noso traballo, e o dereito á retribución que garante a propiedade intelectual. Nese sentido, os editores galegos demandamos aos responsables políticos a urxente elaboración dunha nova Lei de Propiedade Intelectual acorde cos usos e necesidades que dicta a sociedade dixital.

6. Na nova sociedade dixital, cada editor ten dereito a elixir o seu propio modelo de negocio con respecto á xestión da propiedade intelectual, e a coexistencia de modelos diferentes non é excluínte senón enriquecedora.

7. Todo o sector do libro debe traballar conxuntamente para transmitirlle á sociedade unha idea positiva, de progreso e modernidade, arredor dun concepto de propiedade intelectual capaz de abordar os novos ámbitos que abre a cultura dixital, e entendendo que non é posible solucionar os problemas que se plantexan sen un pacto que implique a todas as políticas culturais.

8. A AGE desexa mostrar publicamente o seu agradecemento a CEDRO e ao Consello da Cultura Galega, principais co-patrocinadores deste Simposio do Libro e a Lectura, así como a todos os convidados nesta VIII edición, aos que parabenizamos pola súa magníficia disposición. O próximo ano estaremos novamente nesta cita xa ineludible para os profesionais do sector do libro en Galicia.

AGE, Compostela, 11 de novembro de 2011

Onte 53: O editor debe ser un lector

/en , , /por

Estou dedicando estes días da ponte do Samaín a rematar a lectura de orixinais que tiña atrasados. Este é un dos traballos que máis me presta e que considero fulcral no meu oficio de editor. Entre outras misións, todos os editores, tanto os literarios como os doutros tipos de edición, temos a responsabilidade de ofrecer boas lecturas para cada un dos nosos públicos. Sempre acreditei na idea de que un editor que non integra a lectura como unha das súas actividades profesionais cotiáns, tampouco poderá asumir os riscos de construír un catálogo orientado por un criterio de excelencia, froito do diálogo aberto cos autores e autoras e cos membros do seu equipo editorial, sexan os editores ou as que confeccionan os informes de lectura. Sinálao de forma certeira Elsa Aguiar nunha anotación oportunísima na que reivindica a responsabilidade do noso oficio: «un editor é (debería ser) un primeiro lector privilexiado». Quizais, como sinala Michael Krüger no feito de que os (algúns ou moitos, non o sei) editores xa non sexan lectores apaixonados, resida o maior perigo para o futuro da edición neste momento de tránsitos. Continuamos lendo.

Onte 41: 2,81

/en , , , , , /por

Con motivo da intervención que realicei no foro Conexões estimei, a partir dos estudos de Comercio Interior do Libro e da Panorámica da Edición,  que en 2010 se venderon en Galicia 7.696.102 libros (si, máis de sete millóns), o que supón que a cada habitante do país noso lle corresponde 2,81. Esta porcentaxe de libros vendidos por habitante é un dos indicadores que se utiliza decote para comparar o esforzo en lectura realizado por cada sociedade. Seguindo por ese fío e sabendo que no Brasil esa taxa foi en 2009 de 2,21, estimei que no caso galego a cifra baixa a 1,68, se non computamos os libros de texto (que supuxeron en 2010 o 40% do mercado) e no brasileiro o 1,21. Quizais esas dúas cifras (2,81 e 1,68) non digan moito, se non as comparamos con outras dos noso entorno. Así, a taxa en Cataluña de libros vendidos por habitante é de 4,14 e en Euskadi do 4,00. Aí nesa diferenza estatística, apenas máis dun libro por habitante (máis de tres millóns de exemplares), nese déficit de lectura, quizais radique a desavantaxe competitiva que vimos arrastrando con cataláns e vascos. Non o esquezamos, a lectura e a compra de libros son un factor de competitividade.

Nota: Brasil vende 450 millóns de libros anos; Cataluña: 30; Euskadi: 8,5 e Galicia 7,6.

Onte 39: Mala saúde de ferro

/en , , /por

Ocupei boa parte da tarde en traballar os datos da edición en Galicia no ano 2010, a partir do informe do ISBN. Como amosei na anotación que preparei onte e naqueloutra da pasada semana sobre o Comercio Interior do Libro, a edición en galego, no difícil entorno das crises e dos tránsitos, goza dunha mala sáude de ferro. Non hai dúbida que constitúe un feito alarmante a perda de facturación, rendabilidade e emprego do sector o pasado ano, en boa medida por mor dos efectos durísimo do Decreto de Plurilingüismo que reduce o mercado do libro de texto en galego, un subsector vital para a nosa actividade. Mais tamén é certo, aí están os datos, que continuamos editando con pulo, mesmo máis títulos, e comezamos un tránsito decidido cara a edición dixital. Como continúa sendo moi esperanzador o apoio que reciben os libros en galego en eidos tan difíciles como a Narrativa para persoas adultas, a non ficción e os libros de divulgación, como o Gastronomía, sometidos a durísima competencia no mercado cos seus homólogos en castelán. E isto sen contar case sen axudas públicas ningunhas, fóra da adquisición de novidades para bibliotecas da Consellaría de Cultura e Turismo e as insuficientes axudas para a tradución, agora de carácter trienal. Sabemos que o noso futuro inmediato pasa por conter esa hemorraxia do libro de texto, aumentar o perímetro da nosa sociedade lectora e incorporar ao sector ao proceso sistemático de dixitalización de cada un dos seus fondos. Moita faena, si señor.

Panorámica da edición en galego 2010

/en , /por

Os datos achegados pola Panorámica de la edición española de libros 2010, publicación do Ministerio de Cultura, a partir das referencias de ISBN, xunto aos proporcionados polo estudo de Comercio Interior do Libro, axudan a diagnosticar o estade saúde do sector da edición en galego. Tras desagregar os datos e incorporalos ás series estatísticas (pdf), que vimos elebrando dende hai máis dunha década, chegamos ás seguintes conclusións:

  1. A EDICIÓN EN GALICIA ACADA EN 2010 O MAIOR NÚMERO DE REFERENCIAS DE ISBN DA SÚA HISTORIA: 4.754. Outrosí sucede coas obras editadas en galego: 2.544. En ambos os dous casos prodúcese un crecemento interanual importante, o 16,83%, no primeiro caso; e o 19,94% no da edición en galego. 2010 supuxo para a edición en Galicia a continuidade da súa progresión constante ao longo da primeira década de 2000; mentres que para a edición en galego, aparentemente, a recuperación do retroceso que tivera en 2009, recuperando as cifras de 2008, o mellor ano da súa historia.
  2. A EDICIÓN EN GALEGO PERDE PESO CON RESPECTO Á EDICIÓN EN CASTELÁN REALIZADA EN GALICIA. En 2010 consolídase unha tendencia á baixa, iniciada en 2005, que sitúa ao libro en galego como o 42,59% das referencias de ISBN editadas en Galicia. Mantense, así mesmo, a porcentaxe de arredor do 20% para o libro en galego editado fóra de Galicia, fundamentalmente libro de texto, por editoras radicadas en Madrid e Barcelona.
  3. A EDICIÓN PÚBLICA EN GALEGO DIMINÚE ATÉ NIVEIS HISTÓRICOS  DO 9,8%, a pesar de aumentar en 2010, grazas ao importante incremento do número de referencias dos Servizos de Publicacións das tres universidades. A baixada da edición en galego da Xunta de Galicia en 2009 e 2010, con respecto ao foron as sús cifras habituais, ao longo das dús décadas anteriores, foi moi relevante.
  4. A EDICIÓN EN GALEGO CONTINÚA TENDO UNHA BAIXA PORCENTAXE DE REEDICIÓNS E REIMPRESIÓNS, en 2010 apenas o 12,03%.
  5. A EDICIÓN EN GALEGO NOUTROS SOPORTES, DIFERENTES AO PAPEL, AUMENTA DE FORMA ESPECTACULAR DENDE 2008, supoñendo en 2010 xa o 8,56% das referencias de ISBN. Un efecto, sen dúbida, do inicio do proceso de dixitalización que explica, ademais, parte do incremento das referencias totais.
  6. A OBRA TRADUCIDA CONSOLÍDASE NO 20% DA OFERTA EDITORIAL EN GALEGO, achegándose á porcentaxe doutros sistemas do noso entorno editorial e acadando en 2010 un 23,90%, un dos seus máximos históricos. Porén, o decepcionante é o feito de que sexa o castelán a lingua da que se traducen o 60,69% dos títulos, sendo os libros de texto (26,5%) e os títulos de LIX (30,5%) os máis traducidos.
  7. A EDICIÓN EN GALEGO A NIVEL TEMÁTICO CONSOLIDÁSE COMO UNHA OFERTA CON CATRO EIXOS. Así en 2010 a Literatura Infantil e Xuvenil supuxo o 21,62% das referencias, o Libro de Texto o 25,39%, a Literatura o 26,81% e a edición de referencia e divulgación o 26,18%. deste xeito a oferta vencellada ao sistema educativo diminúe a súa participación por baixo da metade, o que constitúe unha importante novidade.
  8. A EDICIÓN EN LINGUA GALEGA, NOS TRES ÚLTIMOS ANOS, TEN UN COMPORTAMENTO MÁIS ESTABLE QUE A EDICIÓN EN CATALÁN E ÉUSCARO, que diminúen nese período.
  9. A EDICIÓN EN LINGUA GALEGA CONSOLIDOU O SEU CATÁLOGO AO LONGO DA DÉCADA DE 2000, na que publicou o 56,67% dos títulos de toda a súa historia.
  10. A OFERTA DE TÍTULOS EN LINGUA GALEGA EN RELACIÓN AO NÚMERO DE HABITANTES DE GALICIA AÍNDA É MOI INFERIOR Á QUE SE OFRECE EN CATALÁN EN CATALUÑA, aínda que xa semellante á oferta en éuscaro para Euskadi.

Este panorama da edición de 2010 en galego quedou moi determinado pola regularización de inscricións, non efectuadas en anos anteriores, por Edicións A Nosa Terra, editora que encabeza, por vez primeira, o ranquin da edición en galego. Estimamos que esta regularización puido supoñer un incremento de 150 referencias, o que obrigaría a reconsiderar os valores reais do crecemento total. Cremos que o medre da edición dos servizos de publicacións das universidades (aumenta en 132 referencias sobre 2009), así como o da edición literaria dixital, con mais de medio cento, explican o salto estatístico de 2010.

Tamén son significativos os retrocesos consecutivos interanuais da edición de Libro de texto, do 17,13% en 2009 e do 16,53% en 2010, motivados pola nova política lingüistica da Xunta de Galicia; un fenómeno que se produce por vez primeira, ao longo das dúas últimas décadas, que de continuar a un ritmo semellante podería ter consecuencias de auténtica catrástrofe para o sector. Porén, o crecemento constante do sector da LIX e da edición literaria, neste caso provocado polo proceso de dixitalización, son outras tendencias identificables durante o mesmo período.

Onte 36: Frankfurt, algunhas tendencias do hall 8

/en , , , , , /por

A pesar do escaso tempo do que dispoñemos, a visita ao hall 8 é obrigada. Os interminables corredores onde se presenta a edición de fala inglesa son o máis concorrido da feira, no que se refire a visitantes profesionais. A oferta dos editores do Reino Unido, Irlanda, Estados Unidos, Canadá, Australia, Israel e outros non ingleses falantes, mais que teñen a súa sede social nalgúns destes estados, polo seu carácter anticipatorio e pola primacía da edición en inglés, foi sempre a miña preferida para tratar de identificar algunhas das tendencias polas que pode discorrer a edición internacional no futuro inmediato. Co perigo evidente de equivocarme, polo que vin, preguntei e anotei, arrisco a recoller este decálogo de tendencias da edición nun entorno de tránsito entre paradigmas.

  1. O LIBRO IMPRESO CONSERVARÁ O SEU PULO. Nunca vin tantos libros fermosos xuntos. O libro ilustrado -sexa de arte, fotografía ou divulgación- recupera a súa primacía. Semella que serán os libros impresos máis coidados, mellor deseñados e cos materiais máis axeitados os que teñan maiores posibilidades de constituírse en alternativa aos formatos dixitais. Quizais, paradoxicamente, a fotografía sexa para o papel, como os grandes libros de arte, eis ese extraordinario The Art Museum, convertidos en fetiche para caprichosos bibliófilos. Outrosí sucede cos de cociña, algúns de fasquía marabillosa como o de Ferrán Adriá, The Family Meal, un libro que presenta de forma hiperminuciosa o proceso de cada receita, foto a foto.
  2. AMAZON, APPLE E GOOGLE ACAPARARÁN A DISTRIBUCIÓN DOS E-BOOK. Os tres xigantes estadounidenses entrarán no noso mercado, xa este nadal, para implantar o seu modelo de comercialización de e-books, en base a formatos pechados e protección propia (os dous primeiros) e compra a un clic (por parte dos tres). Os modelos europeos alternativos semellan conducidos ao fracaso. Semella resolta a carreira dos aparellos. Apenas hai novidades, fóra da consolidación da oferta diversificada de Kindle e das taboíñas xa coñecida. O papel dos teléfonos como soportes de lectura, tamén, semella indiscutible.
  3. A OFERTA EDITORIAL EDUCATIVA SERÁ  HÍBRIDA: IMPRESA E DIXITAL. Os libros de texto preséntanse en formato de edición estendida, en papel e con contidos dixitais de carácter interactivo. O Encerado Dixital Interactivo (EDI) convértese na ferramenta didáctica principal da aula. A elaboración dos contidos dixitais educativos é probable que quede en mans dos actuais editores de texto.
  4. AS APLICACIÓNS INTERACTIVAS GAÑARÁN ESPAZO NA EDICIÓN DE DIVULGACIÓN E DE REFERENCIA. O caso da proliferación de apps para Ipad de guías de viaxe é moi significativa, sobre todo pola súa posibilidade de xeolocalización. Outrosí sucede con aqueloutras nas que se emprega a realidade aumentada.
  5. OS AUDIOLIBROS MEDRARÁN DE FORMA NATURAL COMO UN DESENVOLVEMENTO MÁIS DO LIBRO DIXITAL. Os e-book gañarán en interactividade e multimodalidade. Libros para ler e/ou escoitar.
  6. AS AXENCIAS ADQUIRIRÁN MAIOR PESO DEBIDO AO PROCESO DE CONCENTRACIÓN E TRASNACIONALIZACIÓN QUE ESTÁN VIVINDO. O caso da The Wylie Agency, a que representa a utores como Calvino, Borges, Philip Roth, Bob Dylan ou Antonio Muñoz Molina, é un modelo a ter moi en conta. A negociación de dereitos dixitais de carácter global e os de adaptación cinematográfica impulsará este proceso.
  7. AS LITERATURAS VENDERANSE POLAS SÚAS TRADUCIÓNS. O caso da exitosa experiencia da “Ireland Literature Exchange”, así o demostra. Presentar o catálogo de obras traducidas é o mellor aval para proxectar unha obra, un autor ou unha literatura nacional.
  8. A IMAXE DE MARCA DE PRESTIXIO CONTINUARÁ SENDO MOI RENDIBLE. Os casos de Penguin e Moleskine demostran que a marca achega un grande valor engadido, sexa no deseño de novos produtos impresos ou dixitais (cada vez máis diversificados e persoalizados), como (e esta é a novidade) a doutros sectores alleos á edición. Penguin presenta nesta feira louza coa imaxe das súas primeiras coleccións; Moleskine, unha liña de bolsos de coiro. As posibilidades quedan abertas.
  9. O IPHONE E O IPAD SERÁN O TELÉFONO E A TABOÍÑA PREFERIDA POLOS EDITORES. Fóra da discusión sobre o futuro do libro impreso ou sobre as posibilidades dos e-readers de tinta dixital, os editores semellan apostar de xeito abrumador polos produtos de Apple.
  10. AS EDITORAS INGLESAS CONTINUARÁN APOSTANDO POLO EMPREGO DO NEGRO SEVERO NO SEU VESTIARIO. Unha tendencia que se mantén inalterable dende hai dúas décadas. Un signo de permanencia neste proceso profundo de mudanza que vivimos.

Estudo de Comercio Interior do Libro en Galicia 2010

/en , , /por

O estudo de Comercio Interior do Libro en Galicia 2010, confeccionado cos datos achegados por unha mostra de 28 das 45 empresas pertencentes á Asociación Galega de Editores, ofrece unha panorámica completa do sector no pasado ano. Na nosa opinión, tres son os datos máis significativos ofrecidos: o emprego no sector diminuíu un 20% de 2008 a 2010; a edición aumentou un 8,2% no número de títulos e o 27,1% no de exemplares; a facturación diminuíu de 2009 a 2010 nun 8%.

EMPREGO
249 son os traballadores do sector. A diminución de emprego agudizouse en 2010, ano no que se perderon o 14% dos empregos directos e se reduciu case á metade o número de colaboradores profesionais externos. Froito da concentración e da externalización é a actividade comercial a que en 2010 reduce máis o emprego (18,8%).

EDICIÓN
En 2010 a edición privada aumentou en Galicia o número de títulos publicados, chegando aos 2.115, dos que 1.556 foron en galego (74%), 520 en castelán (24,6%) e 27 noutras linguas (1,4%). Outrosí sucedeu coa edición en galego que chegou aos 2.028 títulos -o que supuxo un aumento do 22,33%-, dos que 1.566 foron publicados por editores galegos (77,2%), 320 por membros da Asociación de Editores de Madrid (15,8%) e 139 polo Gremio de Editores de Cataluña (6,8%). É de salientar que o libro en galego sitúase por diante do editado en éuscaro (1.446 títulos), aínda que moi lonxe dos publicados en catalán (10.287), que continúan co seu crecemento espectacular.

O incremento de títulos editados en Galicia ten o seu correlato no aumento do número de exemplares. En 2010, os editores privados galegos fabricaron 3.361.000 libros, o que supón un crecemento do 27,1%, así como da tirada media, que se sitúa en 1.589 exemplares por título. Este aumento da edición reflítese no catálogo vivo dos membros da AGE que acadou os 13.269 títulos.

Con respecto ao volume de edición por materias é moi significativo o crecemento dos títulos de “Divulgación”, que pasan de 41 a 203, como tamén do seu número de exemplares fabricados, que aumenta de 87.000 a 414.000, cifras que explican, en boa medida, o crecemento do conxunto da edición do sector neste período.

A edición literaria en Galicia mantivo en 2010 os seus parámetros anteriores, supoñendo o 21% dos títulos e o 23,5% dos exemplares. É significativo o aumento da edición de Narrativa, tanto en títulos (297 en total), como en exemplares (que superán o medio millón); baixando pola contra o volume de edición de poesía e teatro, de forma importante. A Literatura Infantil e Xuvenil aumentou lixeiramente o seus títulos até chegar aos 491 (23,2%) e, tamén, os exemplares fabricados, 705.000 (21% do total). Pola contra, a edición de libro de texto baixa, tanto en número de títulos -pasa de 582 a 491 (23,2%)- como de exemplares producidos, 898.000 (26,7%).

FACTURACIÓN
En 2010, a facturación dos editores privados galegos acadou os 30,97 millóns de euros, o que supón unha diminución do 8%, próxima ao 7% do conxunto do sector en España e inferior ao do Gremio de Editores de Cataluña (9,7%). Esta facturación supón o 1,1% do mercado interior do libro en España (2.890 millóns de euros) e do 19,85 do mercado do libro en Galicia (156 millóns de euros). O 61,6% véndese no segundo semestre, o que amosa a forte dependencia do libro de texto, que con 12,48 millóns supón o 40,3%, a pesar de diminuír nun 18,64%, sen dúbida, froito do impacto do primeiro curso de implantación do Decreto de Plurilingüismo.

A Literatura con 5,17 millóns de euros supuxo o 16,17% do mercado, aumentando un 17% con respecto a 2009. É significativa a subida da Narrativa, que acada unha facturación de 3,5 millóns (un 11,3% da facturación dos editores galegos) e dos títulos literarios de non ficción, un millón de euros (3,2% do mercado total). A Literatura Infantil e Xuvenil supuxo 5,6 millóns (18,2%), incrementando a súa facturación nun 15%. En total, o sector da edición literaria facturou 10,77 millóns de euros, que supón o 34,76% do mercado total, incrementándose con respecto a 2009 arredor dun 15%. En definitiva, o incremento significativo da venda da edición literaria foi incapaz de compensar o impacto negativo provocado pola implantación do Decreto de Plurilingüismo sobre a venda do libro de texto.

Por último, con respecto ás canles de distribución, as librarías e as cadeas de librarías facturaron 18,49 millóns de euros, o que supón o 59,70% do total, unha porcentaxe superior ao conxunto do sector en españa (51,8%). É significativo que durante 2010, diminuíse en Galicia a facturación en hipermercados e empresas e institucións públicas.

Mágoa que non contemos, aínda, cos datos desagregados da edición en galego, o que axudaría a perfilar mellor a situación actual do sector no entorno da crise.

Onte 29: «Seguimos lendo»

/en , , , , /por

Foi unha fachenda nosa asistir ao acto no que a Federación de Gremios de Editores entregou os premios de fomento da lectura 2010 a Julia Otero e á Biblioteca Municipal de Verín. Recoñecíase así o labor da comunicadora monfortina no seu programa «Julia en la Onda» onde as novidades editoriais e os autores teñen unha presenza continuada. Cun entusiasta «seguimos lendo», Otero pechou unha intervención magnífica na que reivindicou a contribución da lectura ao benestar e a presenza dos libros na radio e nos medios de comunicación. O traballo dos voluntarios e voluntarias, entre os once e os dezaseis anos, foi un dos aspectos máis valorados polos editores das actividades desenvolvidas pola Biblioteca Municipal de Verín e polo seu centro multimedia, así como a súa implicación no proxecto de cidade transfronteririza Verín-Chavez. A bibilioteca como espazo público especializado en servizos de lectura e de acceso á información e a visibilidade dos libros e dos seus autores nos medios son esenciais no fomento da lectura. Parabéns a nosa admirada Julia Otero e aos profesionais e equipo de voluntariado da Biblioteca de Verín.

Onte 19: Vicente Paz

/en , , , /por

Na primeira das catro magníficas sesións da Conferencia Internacional do Libro, Vicente Paz, o responsable de Leya de Brasil, ditou unha completa lección sobre a situación do sector editorial no Brasil e as posibilidades que supón para o sector editorial galego. O noso editor emigrante, quizais, tamén, o noso editor máis internacional, apenas era coñecido polos seus colegas galegos. Onte abriunos unha esperanzadora xanela sobre a industrial editorial do país que representa o 80% da poboación lusófona do mundo. Deixounos a súa presentación, completísima en datos e reflexións, que axiña poderá ser descargada dende o espazo web do Clúster da edición, librarías e comercialización.