Listado de la etiqueta: isaac_diaz_pardo

Infamia

Isaac Díaz Pardo, a quen lembramos este mes no seu duodécimo cabodano, colocábanos aos editores galegos fronte ao espello cando repetía nas nosas xuntanzas gremiais no IGI que «dedicara toda a súa vida a templar gaitas e limpar merdas». Sabiamos que esta confesión, de quen asumiu a austeridade como a súa forma de vida e foi mestre da cultura da acollida, constituía apenas un eufemismo para expresar o sufrimento e a decepción dos enredos que como creador de Sargadelos, de Ediciós do Castro, do Laboratorio de Formas ou do Museo de Arte Contemporánea Carlos Maside padeceu para defender os seus proxectos empresariais de modernización galeguista. O mesmo Isaac teimoso e afouto dende a mocidade, que practicou até o seu derradeiro salaio o exercicio da memoria, tanto a propia como a compartida da que foi custodio. Memoria republicana de Galicia gravada nos máis de cento sesenta títulos da colección Documentos pra a Historia Contemporánea de Galiza ou do proxecto da Biblioteca do Exilio, que promoveu coa editorial Renacimiento, como editor ponte coa Galicia emigrante de Luís Seoane, Lorenzo Varela ou Rafael Dieste, amizades que nunca perdeu. A mesma persoa que mantivo ao longo da vida enteira como referente moral ao seu pai, Camilo Díaz, escritor e escenógrafo da xeración de Castelao e Federico Ribas, asasinado polos sublevados en agosto de 1936, cando Isaac contaba apenas dezaseis anos, infamia que denunciou finalmente coa intención de que nunca se esquecese. Imaxino que con semellante xeito de instalarse no mundo, Díaz Pardo apenas sorriría con sarcasmo lendo a relación de participantes na nona edición dos Foros de Debate organizada en Ribadeo en xaneiro e febreiro pola Fundación Sargadelos e o Grupo Voar sobre «O Estado: súbditos e cidadáns». Os organizadores, cando este venres reciban ao conferenciante, Iván Espinosa de los Monteros, quen fora fundador de Vox e voceiro no Congreso, deberían explicarlle quen foi o creador do proxecto empresarial cerámica de Sargadelos.

Publicado en Nós diario: 17/01/2024

Celebremos a Laxeiro

Dedico o artigo semanal en Faro de Vigo a declaración de 2022 por parte da Academia de Belas Artes como Ano Laxeiro:

O 21 de xullo fixéronse vinte e cinco anos do pasamento de Xosé Otero Abeledo, o pintor Laxeiro, un dos xenios indiscutibles da arte galega, figura moi vencellada á cidade de Vigo, sede da súa Fundación. A efeméride que pasou desapercibida, como tantas outras, na axenda cultural viguesa, recuperouse por fortuna esta fin de semana da man da Academia Galega das Artes presidida polo pintor Manuel Quintana Martelo que decidiu por aclamación homenaxear a Laxeiro ao longo do vindeiro 2022 e dedicarlle o 1 de abril, Día das Artes Galegas. Unha efeméride que dende 2015 celebra que tal día de 1188 o Mestre Mateo dirixiu a colocación dos linteis do Pórtico da Gloria, como consta nos mesmos. Tras a difícil celebración entre os anos da pandemia do arquitecto barroco Domingo de Andrade, construtor da Berenguela ou Torre do Reloxo, contaremos con todo un ano para afondar na figura e peripecia biográfica apaixonante e comprometida de Laxeiro e sobre todo para volver sobre unha obra artística inmensa, constituída por máis de dúas mil pezas, decisiva para a renovación da plástica galega de entre séculos e recoñecida de forma unánime polas novas xeracións.

Os seus amigos, o xornalista Celso Collazo Lema e Isaac Díaz Pardo, consideran que Laxeiro, desde o seu arranque en Cuba e despois na República como artista pouco común, se fixo pintor durante a súa primeira instalación en Vigo; cidade á que chegou en 1942 procedente de Pontevedra, onde deixara o mural «O manancial da vida» (1941) do Café Moderno, no que rendía culto á sensibilidade renacentista. Unha intensa década viguesa na que se incorporou ás tertulias do Café Derby (entón, Bar Imperial) da praza de Colón (hoxe da Farola) e da Taberna Compostela, onde atoparía, entre outros, a inseparables como Urbano Lugrís, o propio Collazo, Carlos Maside, Mario Granell, os irmáns Álvarez Blázquez, Paco del Riego ou María do Carme Krukenberg. Un continuo ir de aquí para alí naquel Vigo aínda en guerra en días tristes nos que as chiquitas do aperitivo da taberna de Elixio, as cuncas da rúa Real e os chocolates dos seráns na casa da señora María, case no Berbés, non impediron a Laxeiro pintar de forma incesante no seu estudio da terraza do edificio da «Plancha» do Banco Hispano na propia Porta do Sol. Aí naceron algunhas das súas obras principais da etapa granítica como o extraordinario «Trasmundo» (1946), na que xa funde as orixes románicas e barrocas co expresionismo; cadro que anos despois recuperaría por unha fortuna para depositalo no Museo de Castrelos e hoxe está cedido de forma temporal no Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía.

Tras a instalación en Bos Aires en 1951, na que sería decisiva a súa relación con Luís Seoane e outros exiliados, así como o coñecemento de Eulalia de Prada, a súa compañeira até 1989, Laxeiro regresaría en 1970, tras unha retrospectiva na Art Gallery Internacional de Bos Aires, para fixar os seus estudios e residencia entre Lalín, Vigo e Madrid. Cunha obra pictórica entón xa consolidada e non deixando de procurar novas canles expresivas, Laxeiro comeza a ser recoñecido, como amosa o feito de que dende 1971 participa nas inesquecibles exposicións ao aire libre da Praza da Princesa ou en 1974, sendo conservador de Castrelos Ángel Ilarri, se lle dedique no Museo Quiñones de León un espazo monográfico con diferentes etapas da súa obra. En Vigo pinta afervoadamente no estudio da rúa do Príncipe e instalado na Cafetaría Goya de Urzaiz ou no restaurante Casa Rouco da rúa Llorente, comparte mesa de seu con vellas e novas amizades. Durante os anos 80 e 90 os recoñecementos e homenaxes sucedéronse, sobre todo, desde que os novos artistas do grupo Atlántica organizaran en Vigo (1981) unha antolóxica, «Érase unha vez Laxeiro», coa que pretenderon presentalo como o mestre que unía as vangardas galegas, mostra que coincidiu co legado Laxeiro á cidade de Vigo, sendo alcalde Manuel Soto.

Tras o pasamento en Vigo o domingo 21 de xullo de 1996, poucos días despois da inauguración dunha gran antolóxica no Centro Galego de Arte Contemporánea, que logo viaxaría ao Centro Cultural Conde Duque de Madrid, a obra de Laxeiro nunca deixou de concitar interese. Un feito ao que non foron alleos nin as xuntanzas anuais das súas amizades viguesas cada 23 de febreiro, lembrando o día do seu aniversario, como a creación ese mesmo día de 1999 da Fundación Laxeiro, tras o acordo do concello de Vigo e da familia do pintor. Dende entón, a colección permanente do artista, que pode visitarse na sede da Fundación Laxeiro (rúa Policarpo Sanz 15, 3ª planta), converteuse nun dos reclamos culturais principais de Vigo. A declaración de 2022 como Ano Laxeiro será unha oportunidade para recoñecer outra vez a quen, como sinalou o tamén pintor Antón Patiño, «pintou como quen traballa a terra». Celebremos a Laxeiro.

As miradas de Isaac

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á exposición e publicacións con motivo centenario de Isaac Díaz Castro:

O pasado domingo pechou «As miradas de Isaac», a exposición instalada no Museo Centro Gaiás da Cidade da Cultura con motivo do centenario de Isaac Díaz Pardo (1920-2020). Comisariada polos seus fillos Camilo e Xosé Díaz Arias, a mostra ofrece un retrato moi revelador dunha figura tan poliédrica na creación artística e na iniciativa empresarial e política como ascética na súa forma de vida, un auténtico leonardo renacentista da cultura galega do século XX. Concibida co espírito didáctico e documental (memorioso) que Díaz Pardo imprimía a todas as súas realizacións e seguindo o fío da peripecia vital e dos espazos polos que transitou (dende o nacemento en Compostela, o exilio e o regreso posterior de Arxentina), a exposición reconstrúe o seu pensamento de vontade exemplarizadora  ao tempo que rescata fragmentos moi significativos da historia recente de Galicia por incómodos que fosen. E a pesar de non empregar os recursos dixitais da museografía actual, apenas unha tripla pantalla na que Isaac vai debullando as súas lembranzas, pensamentos e reflexións, a experiencia para a visitante é tan sorprendente e emocionante como instrutiva.

Ademais do valor extraordinario da súa obra artística, tanto a pictórica da mocidade nos difíciles anos da década dos corenta, a cerámica, gráfica e deseñística da maior parte da súa vida, como da literaria, sen esquecer nin a súa pegada industrial extraordinaria nas cerámicas do Castro, da Magdalena e de Sargadelos nin o seu modelo como editor da memoria en Ediciós do Castro e na Biblioteca do Exilio nin o seu activismo cultural a fronte do Museo Carlos Maside e o Instituto Galego da Información, probablemente Isaac deixou como herdanza máis valiosa a da súa inquebrantable posición moral, esa pegada ética que os seus fillos definen como o seu «libro de estilo para andar pola vida con decencia e afouteza» utilizado até o derradeiro salaio da súa vida. Unha forma de estar e camiñar no mundo sobria e austera, propia dos ascetas. Unha vida enteira comprometida coas ideas progresistas, antifascistas e galeguistas da xustiza social, xa dende os primeiros carteis asinados aos dezaseis anos como Xalo a prol do Estatuto no estudio do seu pai o tamén polifacético Camilo Díaz Baliño. Un combate contra a desmemoria das inmoladas e a recuperación das exiliadas, acollidas cos brazos sempre abertos, quizais a primeira causa da súa vida. Unha batalla na defensa dunha Galicia soberana dos seus recursos naturais. Unha procura de formas creadoras con capacidades identitarias, proxecto que no Laboratorio de formas (de ideas) compartiu co sempre cómplice Luís Seoane e o arquitecto Andrés Fernández Albalat.

Legado de Isaac Díaz Pardo que quedou impreso na súa obra literaria en lingua galega, até agora practicamente ignorada, na que visitou tanto a narrativa e a dramaturxia, con tres libros publicados no exilio pola editorial Citania na Arxentina durante a década de 1950, como o ensaio, o xornalismo e a poesía, eidos que por ventura comezan a ser recuperados nos últimos anos. Velaí a publicación do volume «O ollar clarividente de Isaac Díaz Pardo» (Andavira 2019), no que o Xosé Ramón Fandiño recompila cincocentos daqueles artigos perennes publicados dende 1963 a 2009 como «Crónicas inconformistas» en «La Voz de Galicia» ou baixo outros epígrafes no «Faro de Vigo», «El Progreso», «El Correo Gallego» e «La Región». Velaí a aparición recente do libro «A mensaxe entre as sombras. Obra poética de Isaac Díaz Pardo» (Xerais 2021) en edición e estudo crítico de Esperanza Luz Mariño Davila estudosa da súa obra literaria que reivindica a importancia e singularidade destoutra faciana artística de quen «merece, como poucos, o nome de poeta no senso etimolóxico da Grecia clásica como un “facedor” ou “transformador do mundo”».

Unha recompilación excepcional de textos poéticos dispersos publicados por Díaz Pardo ao longo de medio século no que destacan os catro carteis de cego, «A nave espacial« (1970), «O Marqués de Sargadelos» (1970), «O crimen de Londres» (1977) e «Castelao» (1985). No entanto é o libro «Tentando construir uma esfinge de pedra» (Ediciós do Castro 2007), subtitulado de maneira significativa, ˝Desassosegos de Isaac Díaz Pardo”, o que pecha o seu círculo artístico, «lembrando a meu pai que me deixou o alcamote» (o martelo na xerga dos arxinas) e reflexionando moi doído sobre o paso implacable da vida cando ve destruído o seu proxecto do Grupo Sargadelos do que fora apartado da dirección e administración uns anos antes.

A figura de Isaac Díaz Pardo, de quen se escribiu é «o home máis querido da Galicia actual», merece non ser esquecida. Quizais un futuro Día das Letras Galegas actualice para as novas xeracións a nobre causa que a pesar de tantas adversidades defendeu.

No centenario de Bradbury e Isaac

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao centenario de Ray Bradbury e Isaac Díaz Pardo

Non reparara até agora no feito de que Ray Bradbury e Isaac Díaz Pardo naceran ambos os dous o 22 de agosto de 1920 e morreran a comezos de 2012. Unha venturosa serendipia, como todas inesperada e fortuíta, froito de senllos centenarios lembrados en Twitter, que dende agora une a dúas das miñas figuras intelectuais máis admiradas, das que descoñecía tivesen vidas tan paralelas no tempo, aínda que permanecesen afastadas por nove mil quilómetros, a do estadounidense mestre da fantasía e da ficción científica desenvolta en California na meca da industria cinematográfica; a do editor do Castro e creador de Sargadelos entre Compostela e A Mariña. Traxectorias, porén, que representan en cadanseu ámbito algúns dos valores máis primixenios da modernidade e do activismo artístico humanista do século XX, como as guías da razón, da ciencia, da tecnoloxía, mais tamén das diversas artes e da memoria.

Admiración polo escritor de Waukegan que nos levou hai quince anos a publicar en galego no catálogo da colección Fóra de Xogo (Xerais) dúas das súas obras senlleiras, traducidas por María Magdalena Fernández Pérez: Crónicas marcianas (1950), a súa obra inicial, unha colección de relatos que conforma a crónica das seis primeiras viaxes dos habitantes da Terra, desde 1999 a 2026, para colonizar Marte; Fahrenheit 451 (1953), un dos clásicos da literatura do século XX, tamén o título da única obra que aparece na súa lápida, unha fantasía futurista dun tempo no que a lectura está prohibida e todos os libros son denunciados e destruídos, o que leva a un grupo secreto de activistas da lectura refuxiados nos bosques a memorizalos e gardalos nas súas cabezas como forma máis segura de conservación.

Edición en galego, á que non fora allea a recomendación do escritor Agustín Fernández Paz, ao que sempre lembraremos nas súas intervencións orais sobre a lectura recuperando as palabras de Montag, o capitán dos bombeiros incendiarios, protagonista de Fahrenheit 451: «Sinto que detrás de cada libro hai unha persoa que me fala». Irene Vallejo rescata en El infinito en un junco (Siruela 2019), obra extraordinaria (moi rcomendable) sobre a invención dos libros no mundo antigo, o Fahrenheit 451 de Bradbury, escrito como unha fábula distópica, para poñer énfase no valor dos libros como recipientes de memoria, sobre todo, nas Idades de Escuridade, no valor de cada un dos lectores e lectoras como portadores de íntimas bibliotecas clandestinas: «Cando a guerra termine, algún día, algún ano, os libros poderán ser reescritos. As persoas serán convocadas unha por unha, para que reciten o que saben…».

Valor da memoria que compartía Isaac Díaz Pardo cando como editor en lingua galega puxo en marcha en Ediciós do Castro (Sada, 1963) a colección «Documentos para a Historia Contemporánea de Galicia», a primeira trabe na construción da memoria republicana de Galicia en base as testemuñas e as memorias dos que padeceron os días de terror e as penalidades da ditadura. Teimosía por recordar e gardar o recordado que Isaac imprimiu a moitos outros dos seus proxectos, como nas series temáticas das súas cerámicas, símbolos que contribuíron a dar a coñecer que Galicia tiña unha historia de seu; como a Biblioteca do Exilio, onde pretendeu reunir un cento de obras escritas por autores españois exiliados; como aquela cronoloxía histórica de Galicia, que vimos como actualizaba día a día nas instalacións do Instituto Galego da Información (1977) en San Marcos, creado para publicar un xornal en galego; como nas salas do Museo Galego de Arte Contemporánea Carlos Maside do Castro de Samoedo (1970), fundado hai agora cincuenta anos, onde quen foi un dos xenios indiscutibles da pintura galega reuniu a máis importante colección artística do seu tempo.

Admiración polo creador de Sargadelos, a industria cultural galega máis relevante da
segunda metade do século XX, que en tantas conversas nos insistiu, e que comparto ao cen por cen, en que a primeira tarefa do editor, o que poderíamos facer extensible á de calquera outro empresario do sector cultural, é a de promover e a acompañar aos creadores da forma máis discreta e xenerosa posible, o que moitas veces nos obriga a «templar gaitas e limpar merdas». Que outra tarefa do creador de cultura é valorar o escaso para que sexa devecido polo seu público. E ben o poñía en práctica don Isaac que fixo posible a fantasía do día a día daquel Laboratorio de Formas (1963), utopía artística imaxinada polo seu amigo Luis Seoane, ou quen publicou varios milleiros de libros moi especializados ou quen te acollía na súa casa e na súa mesa sempre cos brazos abertos.

No centenario de Ray Bradbury e Isaac Díaz Pardo celebramos o mellor da cultura do século XX, o valor da memoria e das artes e das ciencias como chaves para crear o futuro.

Hipertextos 007/2019: Cousas que levan as mulleres na cabeza

Celia Torres publicaba onte no seu perfil de Twitter unha foto preciosa de Pacheco do «Mercado de roscóns» da Praza da Constitución do ano 1925. Unha fotografía que máis alá de ilustrar con elegancia a efeméride de Reis cun valioso cartaz da memoria recupera o protagonismo das mulleres que levan cousas na cabeza, un dos retratos máis veraces das mulleres humildes galegas: leiteiras, pescantinas, lavandeiras, mariscadoras, labregas, criadas, carteiras… Mulleres retratadas por Ruth Matilda Anderson nas súas viaxes a Galicia nos anos vinte; mulleres ás que Isaac Díaz Pardo dedicou pezas inesquecibles como as dúas «rapazas que levan na cabeza o mundo de cousas que poden precisar na vida»; retrato de mulleres actualizado en 2005 por Manuel Vilariño, que a revista Luzes utilizou en 2013 no seu número cero. Mulleres con enormes lotes de esperanza pousados na coroa, mulleres que levan o mundo na cabeza ás que homenaxeou Manuel Rivas n’ As voces baixas.

A cultura galega no Vigo do 78, unha arela común

No suplemento de Faro de Vigo que conmemora hoxe os 40 anos de Prensa Ibérica publicaron este meu traballo sobre a memoria cultural viguesa:

Hai unha fotografía que Magar tirou para Faro de Vigo o 16 de maio de 1978 nunha sala do Hotel Samil-Praia que representa o tránsito que tras a morte de Franco comezou a producirse na cultura galega desde a cidade de Vigo, un tempo de cambio e esperanza, onde todo semellaba posible, coñecido como Transición, ao que a historiografía actual denomina de forma máis obxectiva como Reforma Política. A instantánea recolle un momento da deliberación do xurado de Creación Literaria, unha das cinco modalidades outorgadas na primeira edición dos Premios da Crítica Galicia, organizados polo Círculo Ourensán Vigués da rúa Venezuela, presidido entón por Bieito Ledo Cabido, daquela dono da libraría Ir Indo, situada no segundo andar das novas Galerías de Príncipe.

Unha fotografía na que é doado identificar a sete persoas, membros daquel xurado para a historia da nosa cultura, representativas do que entón constituía a expresión da pluralidade interxeracional e ideolóxica da literatura galega. Comezando pola esquerda da mesa aparecía o profesor Emilio de Gregorio Fernández, que actuou como secretario en representación dos organizadores; ao seu carón sentaba Pilar Vázquez Cuesta, a única muller, profesora da Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago (tamén a única existente en Galicia nesa altura); na fronte estaban Basilio Losada, o sempre influínte tradutor e profesor de galego-portugués da Universidade de Barcelona, nacido en Láncara; e ao seu lado a Carlos Casares, entón profesor de Bacharelato no Instituto de Rodeira de Cangas do Morrazo, autor de Xoguetes para un tempo perdido (1975), novela gañadora do premio concedido pola editorial Galaxia con motivo do seu vinte e cinco aniversario, que participaba no xurado uns poucos días antes de ler o seu discurso de ingreso na Real Academia Galega, a proposta dos seus mentores Ramón Piñeiro e Domingo García Sabell. Na esquerda da fotografía aparecían Paco Martín, o profesor lucense de EXB, director de Axoúxere, («Semanario do neno galego»), publicado polo diario La Región, ademais de narrador novo, autor da novela No cadeixo, finalista do Premio Galaxia; e Celso Emilio Ferreiro, o poeta de Celanova en toda a súa madurez, que tras a súa campaña política como candidato ao Senado pola Candidatura Democrática Galega rematara de publicar Cimenterio privado na colección Pombal de Edicións Castrelos, antes de morrer aquel nefasto 31 de agosto de 1979 na súa casa da avenida de Castrelos; e, por último, X.L. Méndez Ferrín, catedrático do Instituto Santa Irene, un dos fundadores do Partido Galego do Proletariado, que tiña tamén recente a publicación de Con pólvora e magnolias (1976), libro de poemas de ruptura, editado con encanto alternativo polo vigués Grupo Rompente.

Na fotografía botamos en falta ao escritor Eduardo Blanco Amor, que entón vivía en Vigo, cidade onde finaría na soidade dun taxi, na noite do primeiro decembro de 1979, mais que a pesar de aparecer no programa do ditame dos premios non chegou a participar na reunión. Foto documental oportunísima, como tantas outras de Magar, un dos cronistas daquel tempo revolcado de incerteza, que pode servir de fondo para reconstruír o devir da literatura galega de fin de século. Testemuña dunha xuntanza moi propositiva, na que se escolleu como mellor libro literario galego do ano 1977 ao poemario Mar e naufraxio do ponteareán Alfonso Pexegueiro, editado polo Círculo de Investigacións e Estudios Sociales (CIES), do que se destacou na acta do ditame «o esforzo importante no camiño de conquerir unha renovación das técnicas expresivas da lingua poética galega». Mención que se fixo ao interese da obra finalista, Silabario da Turbina do colectivo poético Rompente (Antón Reixa, Manuel Romón e Alberto Avendaño), da que se salientaron «unhas especiais características renovadoras produto dunha nova xeración poética».

Renovación foi a palabra preferida por este xurado único que asumía o espírito de tolerancia e pluralidade dos organizadores (profesionais vigueses de diversos eidos que na súa maioría frisaban os trinta anos) destes premios de recoñecemento (sen dotación económica ningunha), mais que con motivo da celebración anovada e popular do día das letras galegas (entón sen recoñecemento institucional) pretendían dende a iniciativa civil poñer en valor de forma normalizada a cada vez máis voluminosa produción cultural galega nos diversos eidos: a creación literaria, a investigación, o ensaio, a mellor iniciativa cultural e o mellor disco de música galega.

Abonda con repasar a nómina doutros gañadores daquela edición para facerse unha idea do que bulía na cultura do país naquel momento. En Investigación recoñecéronse os traballos xeolóxicos de Isidro Parga Pondal, membro da xeración do Seminario de Estudos Galegos; mentres que en Ensaio foi premiado Recupera-la salvación, un dos primeiros libros do teólogo Andrés Torres Queiruga, editado por SEPT, a editorial viguesa que pretendía ser «órgano dunha nova conciencia cristiá no relixioso, no económico, no social e no político».

Como moi significativo foi o premio de Iniciativas Culturais outorgado ao Museo do Pobo Galego, institución civil creada para «investigar, conservar, divulgar, defender e promover a cultura galega en todos os seus ámbitos», que abrira as súas primeiras salas no Mosteiro de San Domingos de Bonaval apenas o ano anterior co apoio dos intelectuais galeguistas do momento e de figuras maiores destacadas como Xaquín Lourenzo e Antón Fraguas. Xurado de Iniciativas Culturais do que formaban parte, entre outras persoas, a escritora María Xosé Queizán e o empresario renancentista e creador de Sargadelos Isaac Díaz Pardo, que salientou o valor da revista Vagalume, dirixida por Xosé Fortes Bouzán, como «primeira publicación lograda destinada á infancia, un mundo con total dereito a recibir mensaxes na súa fala e dispor dun órgano no que se expoña a súa sensibilidade». Toda unha declaración de intencións para unha literatura infantil e xuvenil aínda por nacer.

Outrosí sucedeu no premio ao mellor disco, outorgado por un xurado no que actuaba como secretario o compositor Enrique X. Macías, un dos animadores culturais vigueses máis inquedos daquel tempo, xurado que non conseguiu acadar un consenso e adoptou a decisión salomónica de conceder tres premios ex aequo a expresións musicais moi distintas de entender a tradición: ás cantigas galegas con orquestra dos séculos XIX-XX de María Uriz e aos primeiros discos do grupo de música (vigués) de taberna A Roda e ao grupo de folc Milladoiro, creado pola fusión do cuarteto de gaiteiros Faíscas do Xiabre de Catoira e algúns membros do Grupo Roi Xordo.

Aqueles primeiros Premios da Crítica Galicia de 1978 foron tamén unha certa expresión daquel Vigo revolcado da Transición, moi castigado pola primeira onda da reconversión naval na factoría de Ascón, cuxos obreiros (un cadro de 1.850 persoas) de forma heroica estiveron en folga durante oito meses, dende o 2 de febreiro ao 7 de outubro de 1978, tratando impedir o peche das factorías de Ríos e Meira. X.L. Méndez Ferrín escribiu, ao fío da súa participación naquel xurado, que «nunha inesquecíbel cea celebrada en Samil na que (lembro agora con emoción) nos acompañaba Celso Emilio Ferreiro, un piquete de traballadores de Ascón se dirixiu aos asistentes en petición de solidariedade», que os participantes naquela cea, cuxo cuberto custaba 800 pesetas, exerceron non só aplaudindo aos obreiros, senón tamén coas doazóns entregadas na mesa que mantiñan na porta da sala, entre as que estiveron as 84.000 pesetas polas que foi poxada a estatua de Sargadelos (unha homenaxe ao trobador vigués Martín Codax) do premio compartido da modalidade de «Mellor disco». «Vigo élles así –continúa Ferrín– e os Premios da Crítica Galicia son un produto galego, pero especificamente vigués». Opinión compartida polo profesor Xesús Alonso Montero, membro do primeiro xurado de II.CC., para quen naquel momento de inicio do posfranquismo «Vigo converteuse en cátedra, motor e referente no acontecer cultural galego no sentido máis amplo e dinámico».

Aquela arela común, como escribiu o profesor Modesto Hermida, outro dos animadores culturais daquel tempo, tanto de recuperación da democracia e das liberdades, como de normalización do sector cultural e de recoñecemento da lingua galega en todos os ámbitos da actividade social, educativa e económica, produciuse antes de que existisen as primeiras institucións autonómicas e antes de que se celebrasen as primeiras municipais, o 3 de abril de 1979. Eleccións das que sairía elixido alcalde de Vigo Manuel Soto Ferreiro, apoiado por cinco grupos políticos galeguistas e de esquerda. Un Vigo de 250.000 mil habitantes en aberta crise industrial, xa que tanto o estaleiro de Barreras como a empresa de cerámica de Álvarez de Cabral, controladas in extremis polo estado, reducían mes a mes os seus cadros de persoal; mentres que a factoría de Citroën da Zona Franca tampouco pasaba polo seu mellor momento e a flota viguesa de altura era expulsada dos caladoiros de Terranova e Namibia, o que obrigou ao peche de Casa Mar e Pebsa. Unha cidade con carencias infraestruturais moi severas, nas que non chegaba a auga corrente e o saneamento a unha cuarta parte da súa veciñanza e ao 70% do territorio da súa bisbarra, que contaba apenas cunha pequena biblioteca pública, a Jaime Solá nun baixo da Alameda, e cunha rede aínda moi insuficiente de centros educativos públicos, sobre todo de Bacharelato e FP.

Nese entorno de crise económica, tamén de oportunidade, foi callando en Vigo o proxecto normalizador acuñado polo espírito da arela común. En 1979 agromaron os primeiros proxectos de modernización e profesionalización da edición en lingua galega, liderados por Bieito Ledo, nomeado xerente da editorial Galaxia, e por Xulián Maure Rivas, primeiro director de Edicións Xerais de Galicia, editoras que dende entón converteron a Vigo en capital editorial de Galicia.

No eido do teatro en 1978 creouse a Agrupación de Teatro Galego de Vigo da que formaban parte, entre outros, grupos como A Farándula, Escoitade, Máscara 17, Teatro Popular Galego (máis tarde Artello),  ou Teatro Popular Keyzán, coa intención de procurar a vertebración teatral da cidade, entre a que estaba a organización anual da Mostra de Teatro Galego de Vigo e dunha escola de teatro na cidade, ademais de procurar, entre múltiples dificultades, os primeiros modelos de profesionalización dos seus espectáculos.

No eido da música intensificouse o activismo de Xuventudes Musicais, agrupación de promoción da música culta creada en 1972 da que moito teimou Manuel Álvarez, e apareceron as primeiras tentativas de vivir da canción de músicos vigueses como Bibiano, que publicara o seu primeiro LP, Estamos chegando ao mar en 1976, ou co homónimo de Pilocha (1978). No pub Sachtmo fixéronse as primeiras performances do compositor Enrique Macías e dos pintores Menchu Lamas e Antón Patiño, das que agromarían expresións artísticas moi diversas, dende a música contemporánea do inesquecible compositor de Itinerario de luz ate o grupo que en 1981 se bautizou como Siniestro Total, antes Mari Cruz Soriano y los que afinan su piano, nomes que adoptaron os músicos que sendo alumnos do instituto de Coia (1978), foran El Sexteto del Blues e Coco y el de los Mil Quinientos.

Proceso de anovación que se deu tamén no mundo da artes plásticas, onde a presenza en Vigo de artistas como Laxeiro, alentou que naquelas exposicións da Praza da Princesa, promovidas dende 1976 polo crítico Román Pereiro, sementase o que sería a primeira exposición en Baiona do Grupo Atlántica (1980), que revolucionaría toda a plástica galega de fin de século.

Unha efervescencia cultural viguesa en tempos de crise que contou coa complicidade necesaria dalgúns medios locais, sobre todo de Radio Popular de Vigo, que asumiu un papel inequivocamente galeguizador e aperturista, como  as páxinas de Faro de Vigo, dirixido por Francisco Armesto Faginas, especialmente nas páxinas de Artes e Letras dos domingos, nas que continuaba facendo prodixios as traducións poéticas do mestre Álvaro Cunqueiro, que por certo, gañaría o Premio da Crítica Galicia na súa segunda edición, tras a publicación do sería o seu derradeiro libro de narrativa, Os outros feirantes (1978). Mención á parte merecen as columnas literarias combativas de Dosinda Areses, heterónimo dunha figura da literatura galega, que comezaron a ser publicadas no Pueblo Gallego, até que foi clausurado polo Goberno de UCD (1979), continuadas na Hoja del Lunes de Vigo, semanario dirixido por Gustavo Luca de Tena, editado até 1981 pola Asociación Provincial da Prensa, e máis tarde n’ A Nosa Terra.

Poema de hoxe 5: «Compañeiro ancestral Isaac Díaz Pardo» de Claudio Rodríguez Fer

Escríboche como ti nos escribías

coa materia prima do mañá moi dentro

(…)

Escríboche como ti nos escribías

dispostos sempre a comezar

Claudio Rodríguez Fer, «Compañeiro ancestral Isaac Díaz Pardo», no cuarto cabodano de Isaac.

Seoane no Marco

No artigo da semana en Faro de Vigo lembro a importancia da figura de Luís Seoane, ao fío da exposición da súa obra grñáfica no Marco.

13_SeoaneTras a magnífica mostra de Francisco Mantecón, o Marco ofrece na súa planta baixa outra marabilla, “Luís Seoane. Retrato de esguello”, unha retrospectiva esencial sobre a obra visual do noso maior xenio do exilio, comisariada con grande rigor por David Barro, froito dunha colaboración modélica entre a Fundación Luís Seoane da Coruña e o Marco de Vigo. Trescentas pezas de diversos soportes e linguaxes utilizadas por Seoane ao longo de cincuenta anos de traxectoria creativa, a maior parte delas realizadas na Arxentina –dende portadas de libros das editoriais Botella al Mar, Citania, Poseidón ou Edicións Galicia; revistas como Galicia emigrante, ResolCorreo literario ou Cuco-Rei; carteis como as litografías publicitarias Cinzano ou o do polbo reclamando o apoio ao Estatuto do 36; centos de debuxos, gravados, pinturas, xilografías, serigrafías, álbums, tapices, deseños cerámicos para Sargadelos, retratos, paisaxes, bodegóns, até fotografías dos seus murais da Galería Larreta de Buenos Aires– ofrecen un abraiante relato visual polo conxunto da obra dun dos artistas galegos do século XX máis polifacéticos, tamén, probablemente, o auténtico Leonardo da nosa cultura.

Coa excepción do seu amigo Isaac Díaz Pardo, non houbo até agora na cultura galega, personalidade tan multifacética como Luís Seoane, que ademais de pintor, debuxante, caricaturista, deseñador, muralista, ceramista, portadista, diagramador editorial, fose tamén editor, xornalista, poeta, ensaísta e autor teatral. Un prodixio creador, ou como dixo Eduardo Blanco Amor, “un renacentista do noso século”; “un home que [en palabras de Xosé Neira Vilas] entregou toda a súa enerxía creadora a Galicia”. Como sinalou Xesús Alonso Montero, autor de “As palabras no exilio. Biografía intelectual de Luís Seoane” (Xerais, 1994), Seoane foi “un activista da causa galega onde fose necesario”, “a primeira figura da cultura galega que se propón conxugar socialismo e galeguismo”, un home comprometido co seu país, que sempre acreditou no seu horizonte de futuro: “Ollade a Galiza, érguese paseniñamente de todos os supricios”. De espírito cosmopolita, participante activo no debate internacional sobre o papel das artes e da cultura, Luís Seoane foi o primeiro que acreditou na necesidade de que Galicia contase cunha industria cultural propia, apostando pola súa presenza divulgadora e intencionalidade didáctica nos novos medios, no seu caso nas emisións de radio de “Galicia emigrante” e na revista homónima na que publicaría centos de artigos.

A mostra do Marco, a pesar de centrarse na súa obra visual, non agocha ese retrato renacentista e multifacético do autor de poemarios como Na brétema Santiago e Fardel do eisiliado, salientando o seu papel como editor fundamental do libro galego no exilio, que soubo suplir dende Buenos Aires o baleiro dos anos corenta e cincuenta nos que en Galicia non podía editarse en galego. Xunto a Arturo Cuadrado e Luis Baudizzone promoveu en 1940 as coleccións Hórreo e Dorna de Emecé editores, das que hai algunha peza na mostra do Marco. En 1948, tamén con Cuadrado, fundou Botella al Mar (1951-1967), destinada a publicar a autores novos, un catálogo que acadou os 150 títulos e onde comezou a impoñer un estilo gráfico propio, mesmo concibindo o libro como unha peza arquitectónica, que caracterizaría os seus proxectos editoriais posteriores e que influiría no conxunto da súa obra pictórica. En 1950 preparou o número extraordinario que A Nosa Terra dedicou á morte de Castelao. En 1959 publicou na editorial Citania a primeira edición de A esmorga e ilustrou a primeira edición de Memorias dun neno labrego (1962) na editorial Follas Novas de Montevideo. Sen esquecer que promoveu con Isaac Díaz Castro o selo de Ediciós do Castro e o proxecto industrial e cultural do Laboratorio de Formas que daría pé ao novo Sargadelos.

Xaora, na magnífica mostra do Marco, salienta o Seoane pintor e gravador, eidos onde expresa con maior liberdade o seu espírito de narrador visual e sintetiza a súa a procura do esencial, do elemental, sexa coa liña ou coas masas de cor planas. Eis a evolución das súas paisaxes, onde identificamos a dobre nostalxia, que lle atribuía Lorenzo Varela, a de pintor dunha Galicia celta e dunha Arxentina crioula. Como tamén nos seus bodegóns, tan influídos pola súa obra editorial, e retratos que transitan da figuración expresionista da “Campesiña pensativa” (1956) até a abstración do inquedante “Retrato dunha moza” (1966).

Paga moito a pena demorarse no Marco nesta exposición modélica na súa concepción didáctica na que podemos descubrir e valorar como se merece a un dos maiores xenios galegos da historia. Beizóns ao comisario e responsables do museo de Príncipe.

Onte 1209: «O como é o que conta», artigos de Pepe Barro

o_como_e_o_que_conta

Aproveitei as horas de lectura de onte para mergullarme nas páxinas d’ O como é o que conta, unha colectánea de trinta artigos sobre o deseño, a cultura e a imaxe da cultura do noso admirado Pepe Barro. Unha edición moi reducida, apenas cen exemplares, que Pepe preparou o pasado nadal para agarimar as súas amizades, probablemente, coa intención de poñer en valor o deseño gráfico nestes tempos de crise, confusión e tanto tira para diante. Eis a importancia do título, O como é o que conta, que salienta o valor engadido e o carácter de actividade creativa e artística do deseño. Particular interese teñen no libro varias achegas á historia do deseño gráfico do libro galego e a recuperación do texto de «Quid», un artigo precioso no que Xosé Luís Méndez Ferrín defende que «a comunicación visual convertiuse nun factor de primeira importancia na vida moderna».

Pepe Barro pertence ao grupo fundacional do deseño gráfico galego contemporáneo, aquel que chantou as súas raíces sobre a tradición de Castelao e Luís Seoane, logo desenvolvida en Sargadelos por Isaac Díaz Pardo. Barro leva catro décadas ofrecendo os seus servizos, a súa investigación e a súa reflexión á comunicación gráfica galega. Comezou en 1977 preparando o deseño do semanario A Nosa Terra. Consolidou o seu traballo como membros dos ateliers que mantivo primeiro como BC&D (Pepe Barro, Chichi Campos e Xosé Díaz) e despois como Grupo Revisión Deseño (Pepe Barro, Xosé Díaz, Xosé Salgado e Lía Santana), onde desenvolveu moitos dos proxectos gráficos de Xerais ou traballos tan emblemáticos como os das caixas de ovos de Pazo Vilane até a camisola da selección galega de fútbol.

A edición galega actual ten unha débeda de recoñecemento co traballo que Barro e os socios dos seus ateliers fixeron para a modernización do libro galego como produto gráfico. Un labor que compartiron con outros deseñadores gráficos do seu tempo como Francisco Mantecón, Manuel Janeiro, Uqui Permiu, Francisco Vizoso, Fausto Isorna, Miguel Vigo ou Doñate. Grazas a todos eles no libro galego tamén o como é o que conta.

Onte 1027: O 17 para Filgueira

filgueiraA elección de Filgueira Valverde como figura homenaxeada o 17 de maio de 2015 expresa a polarización interna da RAG e as dificultades da entidade que preside o profesor Xesús Alonso Montero para conectar con sentir común do galeguismo nacionalista. Os responsables desta elección saben a ciencia certa que a escolla do polígrafo da dereita galeguista, alcalde franquista de Pontevedra durante unha década, conselleiro de Cultura e presidente do Consello da Cultura Galega no período autonómico, provocaría o rexeitamento do nacionalismo galego, aínda que sería ben recibida (nun ano electoral) pola Xunta de Galicia. O feito de que fose o secretario xeral de Política Lingüística quen anunciase a elección en Twitter, minutos antes ca propia RAG, semella non ser azaroso. Foi a de onte, pois, unha elección polémica, na que os académicos que apostaron por Filgueira Valverde asumiron os riscos dunha decisión con inevitable transcendencia política.

A Academia apostou por homenaxear a unha figura cultural conservadora cuxa obra literaria en galego máis destacada son os noves volumes de Adral, «libro de varia lección», como os definía o pontevedrés, máis dun milleiros de artigos, publicados entre 1977 e 1996, no Faro, na Voz e no Correo, nos que divulgaba con detalle e erudición profesoral cuestións léxicas, literarias, históricas, etnográficas relacionadas con Galicia e a súa cultura. Nove volumes publicados por Isaac Díaz Pardo en Ediciós do Castro dos que son devoto, fonte inesgotable de coñecemento, de consulta obrigada, a pesar do paso do tempo. Estes textos de Adral, como os que cada sábado publica Méndez Ferrín no Faro, baixo o título «No confín dos espellos» ou os venres Alonso Montero no «Beatus qui legit« de La Voz de Galicia, constitúen un monumento cultural, unha marabilla que merece ser visibilizada e posta en valor, polo esforzo de investigación e alta divulgación que cada unha destas pezas de prosa erudita supón para o corpus da cultura galega. Como tamén posúe interese dentro da obra de Filgueira Quintana viva (1971), o seu único libro de narracións, cuxa primeira parte, «Os nenos» (1927), pode ser considerada como un dos textos alborais da nosa literatura infantil. No entanto, a pesar destes valores da obra literaria de Filgueira, é innegable que calquera das outras candidaturas que onte foron defendidas na RAG, fose a de Carballo Calero, Xela Arias ou Manuel María, contaban cunha obra literaria máis atractiva e diversa, ademais dun carácter máis integrador e actual, como mesmo de contar con máis apoio popular ca do catedrático pontevedrés.

Non é de adiviños aventurar que coa elección de Filgueira Valverde a efeméride do 17 de maio continuará o seu devalo como festa popular e cívica. Coa excepción dos contos xa citados de Quintana viva e da peza teatral de Agromar, asinada en 1936 como J. Acuña, a obra de Filgueira non vai ser doado que no eido escolar acade o interese da doutras figuras. Como tampouco é previsible que a homenaxe, tamén polas características da obra de Filgueira, contribúa a intensificar á lectura e a venda e interese polo libro en galego. Porén, esta elección, inevitablemente, reabrirá o debate (como quedou demostrado en menos de vinte e catro horas) sobre a memoria galeguista na República e no Franquismo, períodos nos que o polígrafo pontevedrés, un dos creadores do Seminario de Estudos Galegos, tamén fundador da editorial Bibliófilos Gallegos, tivo unha participación que será sometida a unha profunda revisión crítica. Xaora, entendo que foi un criterio corporativista o que levou á RAG a liquidar unha débeda pendente cun dos membros da súa estirpe, que formou parte da institución dende 1941 até o seu falecemento en 1996. A de Filgueira é unha escolla arriscada que reabre o debate da relación da Academia Galega coa sociedade da que forma parte e do futuro e sentido da propia efeméride do 17 de maio.