Listado de la etiqueta: antón_patiño

Onte 2145: «Mil palabras para Cen Luzes»

Bo serán*.

En nome da Fundación Luzes, benvidas á festa na que celebramos os primeiros cen números da revista Luzes, un centón, unha proeza colectiva que ben merece un concertazo de Radio Océano. Agardamos que compartades un bo serán neste espazo de privilexio da Fundación Luís Seoane, a nosa anfitrioa, presidida por Inés Rey, alcaldesa da Coruña e dirixida por Silvia Longueira, ás que agradecemos como ao seu cadro de persoal a súa acollida e colaboración para celebrar este encontro.

En decembro de 2013 apareceu o primeiro número de Luzes, despois de seis meses da publicación daquel memorable Cero con mulleres con cousas na cabeza. Concretábase así, en 130 páxinas o proxecto de Xosé Manuel Pereiro e Manuel Rivas, unha angueira que cociñaron a lume manso durante case catro décadas de amizade e xornalismo militante, promovendo tentativas con historia, dende aqueles catro números de Loia que en Madrid compartiron con Lois Pereiro e Antón Patiño, ou con La Naval, Luces de Galiza ou a ilusionante e transgresora Bravú de fin de século.

Porén, Luzes, a diferenza dos anteriores, naceu como un proxecto profesional, como unha publicación de xornalismo mensual, ao xeito das cabeceiras internacionais. Un proxecto de xornalismo máis demorado, máis lento, máis narrativo, enraizado sobre os xéneros clásicos da reportaxe e da entrevista, non circunstanciais, e da opinión non sectaria. Rivas e Pereiro apostaron en Luzes, en definitiva, por un xornalismo de fondo feito por xornalistas e fotoxornalistas, un mensual impreso en lingua galega, que dende o inicio non renunciou a súa hibridación dixital e que dende 2018 desenvolve un proxecto paralelo como luzes.gal.

Aquel primeiro número de hai oito anos, ademais de presentar a estrutura de seccións que se mantería ao longo dos cen números que celebramos –as reportaxes, entrevistas, o caderno cultural República, os debates intrépidos, os sete estralos, as ceibas de opinión e os espazos fotográficos de profundidade de campo, cartafol e o retrovisor–, abría co primeiro manifesto, «Prendamos as luzes», un texto no que os fundadores  concretaban as súas intencións:

«Queremos prender unha fogueira de ideas, axuntar vontades e voces e convocar xente do común ao seu redor, á calor de historias que falen de novos rumbos». «Gustaríanos ser un facho que alumee entre a néboa que atolda a información. Queremos ser refuxio para lectores e xornalistas. Aspiramos a ser antídoto do silencio. Queremos coidar o xornalismo que di as cousas como foron. Eliximos andar ás ceibas.»

Dende aquel primeiro número, publicado en tempos de crise, unha audacia, estas luces de longo alcance foron conformando unha comunidade de xornalistas e lectores que mes a mes amantou un espazo de esperanza. Como sinala o manifesto do número do centenario: «Luzes é un soño dun grupo de inadaptados a ese conformismo que en Galicia se confundía coa atmosfera.» Cen Luzes que debuxaron un espazo aberto de creatividade e esperanza que se derrama polas marxes.

Un espazo habitado por unha irmandade lectora, loitadora e festeira capaz de roubar o silencio, collendo as palabras a Luís Pimentel, presentes tanto no primeiro manifesto como no centésimo. Si, xuntámonos para roubar o silencio, para afirmar o xornalismo como un ben necesario, non como un algoritmo do poder, para celebrar, como sinalou Rivas, unha revista que é «unha dorna ceibe sen amo que ben capea o temporal».

Permitídeme como editor en lingua galega que fun que mude a ollada do discurso, compartindo algúns datos que retratan estes cen primeiros números de Luzes, a maior parte deles tan sorprendentes como extraordinarios:

100 números publicados durante 97 meses, dos cales 80 foron entregas ordinarias en encadernación americana e 20 especiais monográficos grampados.

9.086 páxinas publicadas e máis de once millóns de páxinas impresas, que ocuparían máis de 330 km.

100 manifestos, cen.

Máis de 12.000 fotografías e 1.000 ilustracións publicadas.

Arredor de 400 reportaxes, case 300 entrevistas e 800 artigos das seccións literarias.

Nove libros publicados, sete deles recompilatorios de textos da revista.

Máis dun millóns de páxinas vistas no último ano en luzes.gal, o espazo dixital de indiscutible referencia da información e opinión en galego.

E para min a cifra máis importante: máis de 1.000 colaboradoras, entre xornalistas, fotógrafos, subscritoras, entre elas xa máis de cen bibliotecas en todo o mundo, que conforman esta comunidade lectora.

Valeria Pereiras, coordinadora da revista até o número cen, na entrada da entrevista que realizou a Pereiro e Rivas, salientou que «Luzes era un experimento máis que consolidado». Unha fórmula que non ten outro segredo, en palabras de Pereiro, que a lealdade «entre o xeito de facer cada número e a recepción do seu lectorado fiel.» Un urdime artesán tecido cada mes como unha fantasía posible grazas ao esforzo teimoso do equipo de edición e xestión dunha publicación que non conta con máis apoio co do seu lectorado e duns anunciantes comprometidos.

Superar esas limitacións e ampliar o perímetro da comunidade de Luzes son retos para os vindeiros meses. Como sinala Ana Luisa Bouza, administradora de Luzes dende 2016, «transformar Luzes nun multiverso» é a tarefa inmediata, consolidar e experimentar diversos formatos comunicativos, na edición e na web, «superando os límites cómodos, por coñecidos, para entrar noutros espazos de risco.»

Anímovos a que compartades estes anceios de Luzes contribuíndo a darlle pulo ás subscricións da revista entre as vosas amizades e persoas coñecidas, apoiando na rede a visibilidade do noso espazo, participando nas actividades organizadas pola Fundación Luzes, un universo paralelo con dinámica de seu, no que con diversas iniciativas como o Observatorio da Reconstrución ou o Premio de Fotoxornalismo Pablo L. Orosa, tratamos de fortalecer esta comunidade lectora e activista.

Parabéns, pois, aos responsables desta proeza colectiva capaces de ofrecernos a revista que queremos ler. Aos codirectores, ás coordinadoras destas cen Luzes, ao cadro de maquetación e deseño, ao comité de redacción, ao cadro de administración e publicidade, ao consello editorial e a empresa Tórculo que agarimou a fabricación destas millóns de páxinas. Mais e sobre todo, parabéns aos lectores e lectoras por apoiar o xornalismo que os xornalistas de Luzes quixeron escribir.

Remato.

Aquel primeiro número de Luzes adiantaba nas páxinas de creación un texto d’ A viaxe de Gagarin, a novela de Agustín Fernández Paz, tamén o primeiro subscritor de Luzes, a quen homenaxeamos esta semana na Coruña. Á súa memoria, como á de Xabier DoCampo, Fermín Bouza, Lino Braxe, Esteban Yáñez e Pablo L. Orosa, membros da tribo de Luzes, dedicamos a tribo de Luzes unha lembranza saudosa neste serán de celebración.

Por outras cen Luzes máis!

[* Discurso lido na Fundación Luís Seoane o 19-02-2022 con motivo da celebración da publicación do número 100 da revista Luzes.]

Un día para Reimundo Patiño

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a Raimundo Patiño, figura homenaxeada no Día da Ilustración:

Coincidindo co día do nacemento de Castelao celébrase cada 30 de xaneiro o Día da Ilustración. Incluída no calendario do libro e da lectura da Consellaría de Cultura, Educación e Universidades, a efeméride pretende, ademais de lembrar e reivindicar o papel dos  profesionais da ilustración na nosa industria cultural, homenaxear a unha figura histórica da ilustración galega. Tras facelo con Álvaro Cebreiro (2017), Camilo Díaz Baliño (2018), Federico Ribas Montenegro (2019), Cándido Fernández Mazas (2020) e Lolita Díaz Baliño (2021), este ano será lembrado nas bibliotecas públicas e escolares de Galicia o pintor, gravador e autor de banda deseñada coruñés Reimundo Patiño (1936-1985), unha das máis senlleiras figuras da cultura galega de posguerra.

Dende pequeno Reimundo amosou unha extraordinaria capacidade para debuxar e unha notoria curiosidade intelectual como un interese pola lectura á que non foron alleas tanto o feito de que como «fillo do 36» fose espectador dos horrores da guerra civil e da represión, que afectou a súa propia familia, como a doenza que o encamou entre os cinco e os dez anos en Monforte de Lemos, que lle deixaría unha coxeira de por vida. Como tamén marcarían o seu fervoroso compromiso político e sensibilidade artística os libros que chegados clandestinamente de alén lle proporcionaba o seu tío o libreiro Antón Patiño (Librouro) como a amizade co escritor Xohán Casal, a quen coñeceu nas aulas da Escola de Comercio da Coruña, cuxa excepcional biblioteca familiar permitiu abrir a ambos os dous as portas da cultura contemporánea.

Tras participar na creación con Casal do «Manifesto da Liga Nórdica» (1953), caracterizado por unha rebeldía atlantista, e con Antón Avilés de Taramancos na Unión de Artistas Ceibes (1954), do que sairía o «Xuramento de Laracha», Patiño trasladouse a Madrid (1958) para traballar nunha oficina bancaria e desenvolver unha intensa actividade artística e política durante máis de dúas décadas. Reimundo foi figura clave na creación do grupo Brais Pinto (1958) e do movemento A Gadaña (1960), introdutor do expresionismo abstracto en Galicia, como participou na creación da UPG (1964) e da Estampa Popular Galega (1967), coa intención de «espallar o gravado na xente e refrexar as súas dores e ledicias». Iniciativas todas coas que Reimundo pretendía desenvolver un proxecto estético, cultural e político que, en palabras do investigador Xulio Carballo,  «impulsase a Galiza cara ao final do túnel que supuña a longa noite de pedra».

Desa pulsión de «punteiro da vangarda», como Uxío Novoneyra cualificaba a Reimundo Patiño na súa fraternal amizade, naceron carteis dos concertos de Voces Ceibes (1968), gravados como «Nais do mundo contra a guerra de Vietnam» (1968), así como as ilustracións de «Arrabaldo do norte» (1964), a primeira novela de Méndez Ferrín. Como a naceu a exposición do cómic mural «O home que falaba vegliota» (1971), obra fundacional da BD galega, sátira da persecución do derradeiro falante dun idioma en extinción, cuxas doce pezas dun metro por un metro forman parte dos fondos do MACBA. Como a publicación xunto a Xaquín Marín de 2 viaxes (1975), o primeiro libro en galego de BD, editado por Brais Pinto Gráfico e por ventura reeditado recentemente pola viguesa editorial Elvira e Fosfatina ediciones, sendo Patiño autor da segunda, «Saga de torna no tempo». Obras nas que o grafismo e a caligrafía inconfundible de Patiño invaden os cadriños distintos en formatos e tamaños, creando así un marco caótico e esperanzador, metáforas dramáticas do futuro que lle agarda ao país, capaces de someter ao lectorado destas historias de ciencia ficción.

Este día da ilustración que en Vigo se celebra na Biblioteca Pública Juan Compañel coa exposición bibliográfica «Reimundo Patiño: ilustrar dende as marxes» é unha oportunidade ademais para recuperar do esquecemento a obra pictórica de Patiño e a súa linguaxe expresionista, dinámica e con aspectos futuristas capaces de enlazar cos membros do grupo Atlántica, que renovaron a plástica galega a comezos dos anos oitenta. Foi Reimundo unha figura ponte xenuína convertendo durante décadas a súa casa no auténtico centro galego de Madrid. Unha figura referencial e acolledora para as novas xeracións de mozos galeguistas, como os que facían a revista «Loia» (1975-1978), Manuel Rivas, Lois e Xosé Manuel Pereiro e Antón Patiño, nos que contaxiou a súa enerxía visionaria, a súa pegada contracultural, a esculca de novos medios e un ferinte desacougo imprescindibles para unha tarefa de renovación artística, comunicacional e política.

Benvido este día da ilustración para Reimundo Patiño na que recuperamos das tebras do esquezo unha figura pioneira para as artes e a edición galegas do noso tempo.

 

«Que hostia din os rumorosos?»

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á publicación de Que hostia din os rumorosos?, o libro de libros co que volve Rompente:

Na madrugada bretemosa do 20 de agosto de 1981 un Renault-12 familiar bateu na avenida Beiramar contra un valado de obras sen sinalizar. Os seis ocupantes do coche acabaron nas urxencias do Pirulí, sen lesións de importancia, coa excepción do copiloto, o poeta Manolo Romón, que resultou ferido de gravidade e hospitalizado durante dous meses. O condutor, o músico Julián Hernández, confesou que despois de estar con Antón Reixa nunha tasca saíran do Almas Perdidas do porto do Berbés, camiño do Balneario de Samil, único local que permanecía aberto durante toda a noite. Ocupaban os asentos traseiros do renault Javier Soto e José Manuel Barros, ademais de Alberto Torrado e Miguel Costas, membros coma o condutor do grupo de rock Mari Cruz Soriano y los que afinan su piano. Tras a declaración por parte da compañía aseguradora como «siniestro total», Miguel Costas propuxo rebautizar a formación como Siniestro Total (ST). Aquela historia viguesa contada de marabilla e con todos os detalles por Elena Ocampo nas páxinas de Faro de Vigo e por Emilio Alonso no libro Vigo a 80 revolucións por minuto (Xerais 2011) constitúe o que pode ser considerado o acto fundacional da chamada «movida viguesa», movemento interartístico vertebrado pola música popular que animou os convulsos anos oitenta vigueses da reconversión do metal, das protestas do bono-bus, dos apresamentos de pesqueiros, das mortes provocadas pola heroína e pola SIDA.

Un acto fundacional que se concretou musicalmente no primeiro concerto de Siniestro Total, o 27 de decembro de 1981, no cine Salesianos da rúa Venezuela, no marco do festival «Nadal Rock», organizado polo desaparecido Bibiano Morón, no que tamén participaron Trenvigo, o grupo electrónico que o cantautor compostelán formara cos tres compoñentes de Druída (Teo Cardalda, Pablo Novoa e Javier Martínez), os portugueses de Arte e Oficio e os Nacha Pop de Antonio Vega. Un evento ao que se chegou, probablemente, tras meses de ensaios no Satchmo, o club de jazz da rúa Joaquín Loriga 33, que dende a primavera de 1981 abriu as súas portas e espazos ás novas tendencias musicais e aos grupos vigueses. Polo Satchmo andaban os membros de ST e tamén do Grupo de Comunicación Poética Rompente, nacido en 1975 como Grupo de Resistencia Poética (formado por Pexegueiro  e Reixa) e despois mudado en Rompente edicións (1978), editora que utilizaba a impresión con vietnamita e multicopista, xa sendo trío beat e guerrilleiro en doses inexactas formado por Antón Reixa, Manuel M. Romón e Alberto Avendaño, que atoparon alí un lugar ideal «onde tirar a poesía dos libros e levala á rúa e aos bares».

Foi no Satchmo onde o 24, 25 e 26 de decembro de 1981 actuaron os The Bebra Brothers, o grupo bautizado co nome dos ananos d’ O tambor de folla de lata de Günter Grass, formado polos tres membros de Rompente xunto cos músicos Julián Hernández, Miguel Costas, Alberto Torrado, Moncho Vazquez e Luís Manuel Fernández Abreu. Foi, pois, no Satchmo, hoxe pub Vagalume, onde se forxaron as colaboracións entre os músicos de ST e os poetas de Rompente, ao que se sumaron algúns artistas plásticos do grupo Atlántica e actores do emerxente teatro galego. Grupos, concertos e performances poéticas que comezaron a chamar a atención máis alá da ponte de Rande, feito ao que quizais tampouco foi allea a xenerosidade coa que Jesús Ordovás acolleu no seu Diario pop de Radio 3 a primeira maqueta de Siniestro Total, celme do seu primeiro elepé, ¿Cuando se come aquí? (1982), que lle enviara Julián Hernández ou ao disco do debú de Golpes Bajos, a formación de Germán Coppini, o primeiro cantante de ST, e de Teo Cardalda, Pablo Novoa e Luís García. Un fenómeno musical no que as formacións se ampliaban e confundían, como sucedeu con Os Resentidos, grupo liderado por Antón Reixa (Rompente) ao que se uniron inicialmente Alberto Torrado (ST), Javier Soto (despois ST) e Rubén Losada, coa intención de conformar «unha bus band de rock esquimó e funkie depresivo».

Corenta anos despois daquel estoupido de creatividade resistente, impregnado con inequívoco espírito contracultural de vangarda, protagonizado polos membros de Siniestro Total, Rompente e polos pintores Menchu Lamas e Antón Patiño, publícase Que hostia din os rumorosos? (Editorial Elvira 2021), un coidado libro de libros que continúa o diálogo a rompentres e actualiza a proposta dos oitenta. Despois do reencontro de Upalás (Xerais 1998), esta volta da polifonía poética inesperada e gozosa de Rompente, nun libro prologado por Julián Hernández e deseñado e ilustrado por Antón, Menchu e Rubén Romero, constitúe un gran acontecemento literario que merece ser celebrado cunha xira de presentacións por Galicia enteira. Parabéns a todos eles por re-existir e non desistir de continuar falando sós.

A cultura galega no Vigo do 78, unha arela común

No suplemento de Faro de Vigo que conmemora hoxe os 40 anos de Prensa Ibérica publicaron este meu traballo sobre a memoria cultural viguesa:

Hai unha fotografía que Magar tirou para Faro de Vigo o 16 de maio de 1978 nunha sala do Hotel Samil-Praia que representa o tránsito que tras a morte de Franco comezou a producirse na cultura galega desde a cidade de Vigo, un tempo de cambio e esperanza, onde todo semellaba posible, coñecido como Transición, ao que a historiografía actual denomina de forma máis obxectiva como Reforma Política. A instantánea recolle un momento da deliberación do xurado de Creación Literaria, unha das cinco modalidades outorgadas na primeira edición dos Premios da Crítica Galicia, organizados polo Círculo Ourensán Vigués da rúa Venezuela, presidido entón por Bieito Ledo Cabido, daquela dono da libraría Ir Indo, situada no segundo andar das novas Galerías de Príncipe.

Unha fotografía na que é doado identificar a sete persoas, membros daquel xurado para a historia da nosa cultura, representativas do que entón constituía a expresión da pluralidade interxeracional e ideolóxica da literatura galega. Comezando pola esquerda da mesa aparecía o profesor Emilio de Gregorio Fernández, que actuou como secretario en representación dos organizadores; ao seu carón sentaba Pilar Vázquez Cuesta, a única muller, profesora da Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago (tamén a única existente en Galicia nesa altura); na fronte estaban Basilio Losada, o sempre influínte tradutor e profesor de galego-portugués da Universidade de Barcelona, nacido en Láncara; e ao seu lado a Carlos Casares, entón profesor de Bacharelato no Instituto de Rodeira de Cangas do Morrazo, autor de Xoguetes para un tempo perdido (1975), novela gañadora do premio concedido pola editorial Galaxia con motivo do seu vinte e cinco aniversario, que participaba no xurado uns poucos días antes de ler o seu discurso de ingreso na Real Academia Galega, a proposta dos seus mentores Ramón Piñeiro e Domingo García Sabell. Na esquerda da fotografía aparecían Paco Martín, o profesor lucense de EXB, director de Axoúxere, («Semanario do neno galego»), publicado polo diario La Región, ademais de narrador novo, autor da novela No cadeixo, finalista do Premio Galaxia; e Celso Emilio Ferreiro, o poeta de Celanova en toda a súa madurez, que tras a súa campaña política como candidato ao Senado pola Candidatura Democrática Galega rematara de publicar Cimenterio privado na colección Pombal de Edicións Castrelos, antes de morrer aquel nefasto 31 de agosto de 1979 na súa casa da avenida de Castrelos; e, por último, X.L. Méndez Ferrín, catedrático do Instituto Santa Irene, un dos fundadores do Partido Galego do Proletariado, que tiña tamén recente a publicación de Con pólvora e magnolias (1976), libro de poemas de ruptura, editado con encanto alternativo polo vigués Grupo Rompente.

Na fotografía botamos en falta ao escritor Eduardo Blanco Amor, que entón vivía en Vigo, cidade onde finaría na soidade dun taxi, na noite do primeiro decembro de 1979, mais que a pesar de aparecer no programa do ditame dos premios non chegou a participar na reunión. Foto documental oportunísima, como tantas outras de Magar, un dos cronistas daquel tempo revolcado de incerteza, que pode servir de fondo para reconstruír o devir da literatura galega de fin de século. Testemuña dunha xuntanza moi propositiva, na que se escolleu como mellor libro literario galego do ano 1977 ao poemario Mar e naufraxio do ponteareán Alfonso Pexegueiro, editado polo Círculo de Investigacións e Estudios Sociales (CIES), do que se destacou na acta do ditame «o esforzo importante no camiño de conquerir unha renovación das técnicas expresivas da lingua poética galega». Mención que se fixo ao interese da obra finalista, Silabario da Turbina do colectivo poético Rompente (Antón Reixa, Manuel Romón e Alberto Avendaño), da que se salientaron «unhas especiais características renovadoras produto dunha nova xeración poética».

Renovación foi a palabra preferida por este xurado único que asumía o espírito de tolerancia e pluralidade dos organizadores (profesionais vigueses de diversos eidos que na súa maioría frisaban os trinta anos) destes premios de recoñecemento (sen dotación económica ningunha), mais que con motivo da celebración anovada e popular do día das letras galegas (entón sen recoñecemento institucional) pretendían dende a iniciativa civil poñer en valor de forma normalizada a cada vez máis voluminosa produción cultural galega nos diversos eidos: a creación literaria, a investigación, o ensaio, a mellor iniciativa cultural e o mellor disco de música galega.

Abonda con repasar a nómina doutros gañadores daquela edición para facerse unha idea do que bulía na cultura do país naquel momento. En Investigación recoñecéronse os traballos xeolóxicos de Isidro Parga Pondal, membro da xeración do Seminario de Estudos Galegos; mentres que en Ensaio foi premiado Recupera-la salvación, un dos primeiros libros do teólogo Andrés Torres Queiruga, editado por SEPT, a editorial viguesa que pretendía ser «órgano dunha nova conciencia cristiá no relixioso, no económico, no social e no político».

Como moi significativo foi o premio de Iniciativas Culturais outorgado ao Museo do Pobo Galego, institución civil creada para «investigar, conservar, divulgar, defender e promover a cultura galega en todos os seus ámbitos», que abrira as súas primeiras salas no Mosteiro de San Domingos de Bonaval apenas o ano anterior co apoio dos intelectuais galeguistas do momento e de figuras maiores destacadas como Xaquín Lourenzo e Antón Fraguas. Xurado de Iniciativas Culturais do que formaban parte, entre outras persoas, a escritora María Xosé Queizán e o empresario renancentista e creador de Sargadelos Isaac Díaz Pardo, que salientou o valor da revista Vagalume, dirixida por Xosé Fortes Bouzán, como «primeira publicación lograda destinada á infancia, un mundo con total dereito a recibir mensaxes na súa fala e dispor dun órgano no que se expoña a súa sensibilidade». Toda unha declaración de intencións para unha literatura infantil e xuvenil aínda por nacer.

Outrosí sucedeu no premio ao mellor disco, outorgado por un xurado no que actuaba como secretario o compositor Enrique X. Macías, un dos animadores culturais vigueses máis inquedos daquel tempo, xurado que non conseguiu acadar un consenso e adoptou a decisión salomónica de conceder tres premios ex aequo a expresións musicais moi distintas de entender a tradición: ás cantigas galegas con orquestra dos séculos XIX-XX de María Uriz e aos primeiros discos do grupo de música (vigués) de taberna A Roda e ao grupo de folc Milladoiro, creado pola fusión do cuarteto de gaiteiros Faíscas do Xiabre de Catoira e algúns membros do Grupo Roi Xordo.

Aqueles primeiros Premios da Crítica Galicia de 1978 foron tamén unha certa expresión daquel Vigo revolcado da Transición, moi castigado pola primeira onda da reconversión naval na factoría de Ascón, cuxos obreiros (un cadro de 1.850 persoas) de forma heroica estiveron en folga durante oito meses, dende o 2 de febreiro ao 7 de outubro de 1978, tratando impedir o peche das factorías de Ríos e Meira. X.L. Méndez Ferrín escribiu, ao fío da súa participación naquel xurado, que «nunha inesquecíbel cea celebrada en Samil na que (lembro agora con emoción) nos acompañaba Celso Emilio Ferreiro, un piquete de traballadores de Ascón se dirixiu aos asistentes en petición de solidariedade», que os participantes naquela cea, cuxo cuberto custaba 800 pesetas, exerceron non só aplaudindo aos obreiros, senón tamén coas doazóns entregadas na mesa que mantiñan na porta da sala, entre as que estiveron as 84.000 pesetas polas que foi poxada a estatua de Sargadelos (unha homenaxe ao trobador vigués Martín Codax) do premio compartido da modalidade de «Mellor disco». «Vigo élles así –continúa Ferrín– e os Premios da Crítica Galicia son un produto galego, pero especificamente vigués». Opinión compartida polo profesor Xesús Alonso Montero, membro do primeiro xurado de II.CC., para quen naquel momento de inicio do posfranquismo «Vigo converteuse en cátedra, motor e referente no acontecer cultural galego no sentido máis amplo e dinámico».

Aquela arela común, como escribiu o profesor Modesto Hermida, outro dos animadores culturais daquel tempo, tanto de recuperación da democracia e das liberdades, como de normalización do sector cultural e de recoñecemento da lingua galega en todos os ámbitos da actividade social, educativa e económica, produciuse antes de que existisen as primeiras institucións autonómicas e antes de que se celebrasen as primeiras municipais, o 3 de abril de 1979. Eleccións das que sairía elixido alcalde de Vigo Manuel Soto Ferreiro, apoiado por cinco grupos políticos galeguistas e de esquerda. Un Vigo de 250.000 mil habitantes en aberta crise industrial, xa que tanto o estaleiro de Barreras como a empresa de cerámica de Álvarez de Cabral, controladas in extremis polo estado, reducían mes a mes os seus cadros de persoal; mentres que a factoría de Citroën da Zona Franca tampouco pasaba polo seu mellor momento e a flota viguesa de altura era expulsada dos caladoiros de Terranova e Namibia, o que obrigou ao peche de Casa Mar e Pebsa. Unha cidade con carencias infraestruturais moi severas, nas que non chegaba a auga corrente e o saneamento a unha cuarta parte da súa veciñanza e ao 70% do territorio da súa bisbarra, que contaba apenas cunha pequena biblioteca pública, a Jaime Solá nun baixo da Alameda, e cunha rede aínda moi insuficiente de centros educativos públicos, sobre todo de Bacharelato e FP.

Nese entorno de crise económica, tamén de oportunidade, foi callando en Vigo o proxecto normalizador acuñado polo espírito da arela común. En 1979 agromaron os primeiros proxectos de modernización e profesionalización da edición en lingua galega, liderados por Bieito Ledo, nomeado xerente da editorial Galaxia, e por Xulián Maure Rivas, primeiro director de Edicións Xerais de Galicia, editoras que dende entón converteron a Vigo en capital editorial de Galicia.

No eido do teatro en 1978 creouse a Agrupación de Teatro Galego de Vigo da que formaban parte, entre outros, grupos como A Farándula, Escoitade, Máscara 17, Teatro Popular Galego (máis tarde Artello),  ou Teatro Popular Keyzán, coa intención de procurar a vertebración teatral da cidade, entre a que estaba a organización anual da Mostra de Teatro Galego de Vigo e dunha escola de teatro na cidade, ademais de procurar, entre múltiples dificultades, os primeiros modelos de profesionalización dos seus espectáculos.

No eido da música intensificouse o activismo de Xuventudes Musicais, agrupación de promoción da música culta creada en 1972 da que moito teimou Manuel Álvarez, e apareceron as primeiras tentativas de vivir da canción de músicos vigueses como Bibiano, que publicara o seu primeiro LP, Estamos chegando ao mar en 1976, ou co homónimo de Pilocha (1978). No pub Sachtmo fixéronse as primeiras performances do compositor Enrique Macías e dos pintores Menchu Lamas e Antón Patiño, das que agromarían expresións artísticas moi diversas, dende a música contemporánea do inesquecible compositor de Itinerario de luz ate o grupo que en 1981 se bautizou como Siniestro Total, antes Mari Cruz Soriano y los que afinan su piano, nomes que adoptaron os músicos que sendo alumnos do instituto de Coia (1978), foran El Sexteto del Blues e Coco y el de los Mil Quinientos.

Proceso de anovación que se deu tamén no mundo da artes plásticas, onde a presenza en Vigo de artistas como Laxeiro, alentou que naquelas exposicións da Praza da Princesa, promovidas dende 1976 polo crítico Román Pereiro, sementase o que sería a primeira exposición en Baiona do Grupo Atlántica (1980), que revolucionaría toda a plástica galega de fin de século.

Unha efervescencia cultural viguesa en tempos de crise que contou coa complicidade necesaria dalgúns medios locais, sobre todo de Radio Popular de Vigo, que asumiu un papel inequivocamente galeguizador e aperturista, como  as páxinas de Faro de Vigo, dirixido por Francisco Armesto Faginas, especialmente nas páxinas de Artes e Letras dos domingos, nas que continuaba facendo prodixios as traducións poéticas do mestre Álvaro Cunqueiro, que por certo, gañaría o Premio da Crítica Galicia na súa segunda edición, tras a publicación do sería o seu derradeiro libro de narrativa, Os outros feirantes (1978). Mención á parte merecen as columnas literarias combativas de Dosinda Areses, heterónimo dunha figura da literatura galega, que comezaron a ser publicadas no Pueblo Gallego, até que foi clausurado polo Goberno de UCD (1979), continuadas na Hoja del Lunes de Vigo, semanario dirixido por Gustavo Luca de Tena, editado até 1981 pola Asociación Provincial da Prensa, e máis tarde n’ A Nosa Terra.

Poema de hoxe 3: «Teoría do riso» de Antón Patiño

XG00248801TEÑO unha glándula

que segrega infinito

(díxolle J.R.J.

ao seu médico)

Antón Patiño, Teoría do riso (Xerais, 2014)

Onte 1546: «Teoría do riso» de Antón Patiño, presentación en Librouro

934066_10207831573534777_7876007362546277572_n

Pechamos onte o programa de actos e presentacións de 2015 coa de Teoría do riso de Antón Patiño. A pesar do infrecuente da data, en Librouro non cabía unha agulla nun acto no que o crítico e comisario Alberto González Alegre e o músico e escritor Julián Hernández debullaron os contidos dun libro que despois da publicación en 2006 de Océano e silencio supón a volta á poesía do pintor e ensaísta vigués.

1918652_1013820045344349_7316512680407717004_nAlberto González Alegre ancorou Teoría do riso tanto na liñaxe monfortina do autor e dos seus estudos das obras de Reimundo Patiño e Lois Pereiro como na viguesa «da que colleu a auga e o mar moi presentes no libro». Lembrou a publicación de Esquizoide en 1979, «un cómic sen palabras, que representa xa o binario, tan característo en Antón Patiño, o poeta e o pintor, que admira os símbolos poéticos de Saura e Uxio Novoneyra, grandes amigos seus». «En Teoría do riso están presentes os seus contidos pictóricos, mesmo a definición da súa pintura, estabelecendo un pacto polícromo, do boli sobre o papel e da pintura sobre o lenzo». Pola súa banda, Julián Hernández salientou que para Patiño o riso é un elemento subversivo, «unha manifestación demoledora dalgúns comportamentos humanos», así como a importancia para el da paisaxe «como marco e material poético, onde reside a orixe da abstracción».

XG00248801Pola súa banda Antón Patiño comezou salientando a importancia do «efecto Librouro» capaz de reunir a tanta xente nunha data coma esta.«Teoría do riso non é nin un manual de retranca nin de risoterapia. Ten un carácter político, como un cronotopo da revolta. Todo xira arredor do título, como un espazo do riso, para estar xuntos, como unha proposta libidinal, moi na liña do que se facía nos anos sesenta.» «O libro naceu dun grafiti ou de frases escoitadas, como a memorable dunhas rapazas na praia de Barra ás que lles oín dicir “os peixes non morren afogados”. Intentei capturar, apreixar material oral, buscando a camaradaxe da penumbra dos lectores e lectoras, mais consciente daqueloutro verso de Novoneyra, “Que as palabras non tapen o silencio”.» Rematou Patiño confesando que cría «na policromía cultural, na diversidade, na creba dos grandes relatos, nas minorías e no proxecto de revolta, nesa subversión dos sentidos imprescindible na arte e na literatura.»

Onte 1537: «O último día de Terranova» en Vigo

Rivas_Patiño_18-12-2015

XG00215001O pintor Antón Patiño e o escritor Manuel Rivas conversaron onte no Club Faro de Vigo arredor d’ O último día de Terranova. Antón, fillo de Antón Patiño Regueira, o fundador de Librouro, lembrou a presenza do seu pai na oficina da libraría «onde estaban os libros marxistas e os libros en galego, que chegaban ás veces mollados, moi protexidos, que viñan nos sotos dos transatlánticos ingleses e chegaban á libraría por medio dos camareiros galegos destes barcos, conformando así unha rede perfectamente organizada de contrabando de libros galegos prohibidos durante os anos da ditadura. Así chegaron as edicións arxentina como As cruces de pedra na Galiza e Sempre en Galiza de Castelao ou Pensamento e sementeira.» Lembrou tamén Antón como o seu pai encargara «unha edición en formato peto de Sempre en Galiza, que se preparou a partir dunha redución da páxina orixinal, o que dificultaba moito a lectura, mais da que se venderon varios milleiros de exemplares en Librouro».

Antón Patiño comezara cualificando O último día de Terranova como «un libro aínda quente, con palabras latexantes, ao que cómpre achegarse como a un ser vivo, onde Rivas fusiona o seu fascinio pola literatura coa que mantén coa natureza no seu último libro de poemas A boca da terra». «O último día de Terranova mantén como fios condutores a fidelidade e a coherencia coa memoria, coma xa fixera n’ Os libros arden mal, un libro árbore co que esta novela mantén moita relación.» Patiño insistiu en que esta novela de Rivas era unha ponla ou unha raíz d’ Os libros arden mal, «unha aleación entre realidade e ficción, soño e realidade, un libro que se enche de libros, de auga, de medos, de sons e texturas». «A dictomía entre cultura e natureza non existe para Rivas, xa que na súa obra constitúen unha aleación máxica.» Rematou Patiño cualificando O último día de Terranova como «unha homenaxe aos libros como sers vivos, onde non falta o humor nin a simultaneidade vangardista, construída coma un palimpsesto, onde se fusionan a literatura e a vida».

Onte 1515: «O último día de Terranova» en Lume

lume_terranova_26-11-2015

Iniciamos onte na Libraría Lume da Coruña a que será unha longa xira de varios meses de presentacións da novela de Manuel Rivas pola xeografía galega da libraría, onde o factor humano da presenza agarimosa e o consello do libreiro e da libreira confire un valor engadido ao encontro da lectora co libro e coa seu autor ou autora. Unha xira que continuará o sábado ao mediodía na Libraría Sisargas e coa que Rivas reivindica o valor da libraría como hábitat natural do libro literario, mais tamén como espazo público para o libro e para a lectura, como celme da convivencia cidadá.

XG00215001O último día de Terranova é unha homenaxe a libreiros desaparecidos, como o vello Antón Patiño de Librouro, o da memoria de ferro, ao que Rivas xa dedicara Os libros arden mal, e o coruñés Molist, de quen o autor conserva a lembranza da súa presenza como referente nos seus días de mocidade. Mais tamén é unha homenaxe a cinco das libreiras coruñesas de hoxe, a quen está dedicada a obra, Lola, Amparo, Marta, Silvia e Begoña. A novela constitúe unha homenaxe á libraría nun momento decisivo do proceso de hibridación da comunicación literaria e de banalización da cultura e da edición. Terranova é o nome da libraría da familia de Vizenzo Fontana e Garúa, a repartidora arxentina de libros, que fuxiu das gadoupas da triple A. Xaora, Terranova é un lugar inesquecible, un refuxio para náufragos da vida, un espazo de acollida de persoas e animais, un lugar protector, o mellor posible para alumbrar unha nova vida. Terranova e a libraría onde caben todas as librarías, como lugares de vida, espazos de liberdade, encontro e memoria.

Terranova é un espazo de memoria durante seis décadas, desque Antón, o vello mariñeiro, quixo darlle un futuro aos seus fillos, Comba e o tío Eliseo, e eles co profesor Amaro Fontana converteron a Cámara Estenopeica nun lugar onde vivir o exilio interior e gardar e distribuír os libros prohibidos que chegaron nos dobres fondos das maletas dos emigrantes. A libraría como espazo de contrabando de libros, como ponte permanente con Buenos Aires, a cidade onde se desenvolveron catálogos literarios extraordinarios como os da editorial Botella al mar de Arturo Cuadrado e Luís Seoane ou os da Fabril editora de Jacobo Munick, tanto pola calidade dos seus textos coma pola beleza dos seus libros. Libraría Terranova que mantiña conexión permanente con París onde o editor Pepín Martínez publicaba os libros de Ruedo Ibérico, fachos de liberdade.

O último día de Terranova recolle algúns fíos que Manuel Rivas deixou apenas ganduxados en 2006, cando publicou Os libros arden mal. Como aquela é unha expresión do malestar da cultura, localizada baixo o ritmo da lumieira do faro. Como aquela, é unha homenaxe ao mundo do libro, antes ás bibliotecas e edicións libertarias, agora ás librarías e editoras do exilio. Como aquela, ten estrutura de mosaico, aínda que probablemente menos complexa e moito máis breve. Ambas as dúas novelas xiran arredor do valor da cultura, do pensamento, da edición, da escritura e da lectura literaria como actividades que conforman os territorios da liberdade, os horizontes de esperanza.

O último día de Terranova comparte a xeografía interior, as palabras e a fragrancia da natureza d’ A boca da terra, o libro de poemas publicado o pasado verán. Un espazo e atmosfera comúns que facilitaron que Rivas ofreza nesta novela algunha das súas páxinas de prosa máis fermosa e puída de toda a súa obra. Unha novela na que conflúen vidas reais e imaxinarias, a cultura popular e a libresca, mais tamén xéneros, xa que abala entre a novela negra e os relatos de amores, mais sempre coa sutil presenza da ironía (para Rivas «ese humor que coñece a dor«) na voz de Vicenzo, o narrador en primeira persoa do vivido e do recordado. Unha historia na que conflúen os espazos do exilio e da oposición. Unha radiografía da sociedade actual do malestar, onde todo resiste ameazado polos carteis de «liquidación de existencias por peche inminente de negocio». En palabras de Rivas na presentación de onte «O último día deTerranova é unha viaxe entre a perda e o afecto, onde cada personaxe ten un sustituto co que dialoga, Amaro con Eliseo, Vicenzo con Dombodán…»

Hai dous días, Mercedes Corbillón, a libreira de Cronopios de Pontevedra e Santiago, publicaba no seu perfil de Facebook a primeira anotación que coñezo sobre O último día de Terranova. Cualificaba o libro de Rivas de marabilloso. Transcribo un anaco do seu texto: «Remateino nun bar, mentres Lola tomaba torta de chocolate e eu andaba en Certo Punto do Espírito con Eliseo, perdida nos silencios de Amaro e pechando os ollos para lembrar aquel día no que a liña do horizonte sobre o mar me fixo chorar». Mellor non se pode dicir.

Onte 1512: A despedida de Oroza

Ferrin_23-11-2015

Rompía a noite cando un longo aplauso de máis dun cento de persoas despedía ao poeta Carlos Oroza no cemiterio civil de Pereiró. Uns versos recitados por Uxío Novoneyra fillo, a lembranza emocionada do amigo Xabier Romero e unhas breves palabras do alcalde Caballero abondaron para pechar un acto tan espontáneo como emocionante. Unhas horas antes na Casa Galega da Cultura, onde se velou ao poeta dende a mañá, léronse as páxinas de Évame, ese rolo poético que o noso poeta camiñante deixa como herdanza. Foi Ferrín quen salientou o carácter de Oroza como «poeta absolutamente inmortal, como Shakespeare e Rosalía de Castro», así como o importante peso da palabra en cadanseu poema. Antón Patiño lembrou os días madrileños, cando creou a revista Tropos e leu fragmentos da súa poesía social dos anos da ditadura. Luís González Tosar identificouno coa palabra e reclamou para el o noso silencio, Elba Rei reinventou o ritmo de «Évame Malu», Modesto Hermida o de «Elencar», Antón Pulido o de «Alicia» e Xabier Romero reinvidicou a testemuña dun verso extraordinario: «dejaz crecer el trigo en las fronteras». Oroza marchou con discreción, iluminado polos afectos das súas amizades e polos aloumiños da familia de Xabier Romero, o seu editor, amigo e sostén vital durante os últimos anos. Si, «en el Norte hay un mar más alto que el cielo».

Mantecón, pintor xeómetra

No artigo da semana en Faro de Vigo lembro a figura do pintor Francisco Mantecón con motivo da súa antolóxica no Marco.

Francisco Mantecón_foto MagarDespois de catorce anos do falecemento de Francisco Mantecón, a pasada semana foi inaugurada no Marco a primeira antolóxica da súa obra pictórica. Comisariada por Alberto González Alegre e Ángel Cerviño, dous grandes coñecedores da obra do pintor e deseñador gráfico vigués de espírito renacentista, a mostra ocupa toda a planta baixa do museo de Príncipe recollendo con grande fidelidade o seu espírito transgresor e racionalista. As noventa obras, correspondentes á produción das décadas dos oitenta e noventa, nas que está presente unha calculada exploración xeométrica, foron organizadas con moi bo criterio polos comisarios por secuencias e ritmos gráficos de cor, a xeito dunha peza jazzística. A pesar da súa aparente frialdade, a rotundidade e limpeza primixenia da proposta expositiva deixounos unha fonda pegada emotiva.

É ben coñecido en Vigo que Mantecón compartiu as súas actividades artísticas co seu labor docente no Instituto da Guía como profesor de debuxo. Con menos de vinte anos, participaba nas exposicións colectivas ao aire libre da Praza da Princesa, onde expoñían sen criterios previos de carácter xeracional nin estilísticos outros pintores vigueses, como Lodeiro, Xavier Pousa, Xosé Guillermo, Armando Guerra, Antón Patiño, Ánxel Huete ou Manolo Moldes, cos que “Mantecas” (así era coñecido polas súas amizades) axiña empataría. Despois de celebrar a súa primeira mostra individual na sala de exposicións da Caixa de Aforros, hoxe desaparecida, situada nas galerías Durán, marchou a Barcelona a estudar na Escola Superior de Belas Artes Sant Jordi, onde profundizou no coñecemento do fenómeno abstractivo e dos seus procesos históricos e no desenvolvemento da súa destreza debuxística, que serían decisivas no desenvolvemento da súa obra futura. Cando volveu a Vigo, a comezos dos oitenta, se integrou no grupo “Atlántica” creando unha obra pictórica singular, afastada de calquera espontaneísmo e expresionismo á moda daquela, constituíndo en palabras do comisario Ángel Cerviño “un verso libre da xeración Atlántica”.

A pictórica de Mantecón enlazou coa corrente do formalismo soviético, cando aquí estaba oculta até a caída do Muro. A abstracción conceptual, empregando técnicas sinxelas sobre papel, levouno a xogar coas formas e cos matices da cor, coas transformacións xeométricas, desmembrando planos, xogando coa percepción e coa espacialidade. Velaí a esencia da pictórica manteconiana presente no Marco: ofrecer unha arte meditada, lenta, silenciosa, esencial, simple, produto dunha reflexión permanente sobre o papel do creador, sobre o espazo e sobre as capacidades perceptivas do espectador. O de Mantecón é un abstraccionismo xeométrico onde “a regra corrixe a emoción”, escollendo unha frase de Georges Braque da que el se apropiou, onde todo ten forma e onde toda forma ten significado. Como sinalou o poeta Ramiro Fonte, “toda a obra de Mantecón está guiada por esa necesidade de tirar lastre, de desfacerse de contidos accesorios para propor unha poética de síntese”. Eis a esencia presente na mostra do Marco.

Esta mesma concepción levou a Mantecón a interesarse, a comezos dos anos oitenta, polo deseño gráfico, desenvolvendo un traballo continuado no eido do deseño de libros, da cartelaría, do deseño de anagramas, logotipos e da imaxe corporativa de entidades públicas e privadas. Outra actividade artística hercúlea, que os comisarios decidiron deixar fóra desta antolóxica, por merecer unha futura abordaxe monográfica. Debemos a Mantecón moitos elementos desta nosa segunda natureza urbana: as etiquetas das botellas de Terras Gaudas, empresa que convoca anualmente un concurso internacional de deseño gráfico na súa memoria; algúns packs de conservas Alfageme, as fachadas de Frinova e de Adega das Airas, ou o logotipo do Metropol do Areal. Este traballo comercial non lle impediu realizar o deseño, cunha vontade cívica e comprometida e sempre de esquerdas, da cartelaría de organizacións políticas e sindicais. A súa elegancia impregnou o deseño das coleccións de todo o sector editorial galego. Colaborou con Manuel Janeiro nos deseños de Galaxia; deseñou coleccións para Edicións do Cumio, Sotelo Blanco, Ir Indo edicións e Xerais. Realizou o deseño base de revistas como “A Trabe de Ouro”, o “Anuario de Estudios Literarios Galegos” ou do libro colectivo “Construír a paz. Cultura para a paz” (Xerais, 1996), un dos froitos máis logrados da súa concepción do deseño editorial, conseguindo un libro limpo, case diáfano, onde brilla o texto sobre a simplicidade da elección tipográfica.

Recomendo visitar esta exposición na que se lembra un dos artistas vigueses máis importantes do século XX. Sen dúbida, será unha das máis importantes do ano en Vigo.