Galego solicitado

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á sentenza do TSXG sobre a solicitude de Xurxo Martínez de ser atendido en galego pola Axencia Tributaria:

O escritor Xurxo Martínez González mantivo un intricado preito coa Axencia Tributaria (AEAT) sobre o seu dereito a ser atendido en galego. Despois de catro anos de complexas reviravoltas xudiciais, na que foi apoiado pola avogada Elsa Quintas Alborés, responsable dos servizos xurídicos da Mesa pola Normalización Lingüística, a sentenza 236/2022 do 4 de abril do Tribunal Superior de Xustiza de Galicia acolle o seu recurso declarando nulos os actos administrativos efectuados pola AEAT en castelán, despois de que manifestase querer ser atendido en galego, e ordenando retrotraer as actuacións administrativas ao momento anterior á vulneración do seu dereito á escolla lingüística. Unha sentenza (probablemente histórica) seguida e redactada en galego por María Dolores Rivera Frade, presidenta da Sala do Contencioso do TSXG, que asenta o dereito a relacionarse coa AEAT en galego garantindo o seu uso nas súas comunicacións coa cidadanía, ao tempo que amosa outra vez máis que os dereitos, mesmo a pesar da complexidade e lentitude do procedemento xudicial, deben ser exercidos até as últimas consecuencias, o que permite, como declarou o demandante, «consolidar un status de normalidade para o noso idioma».

Entre as consecuencias que establece a sentenza do TSXG está a responsabilidade da AEAT de artellar un mecanismo de coordinación dos seus diferentes órganos para garantir o dereito á escolla lingüística do cidadán sen reiteralo en cada momento. Ou en palabras da propia sentenza: a administración non pode ampararse nunha división do procedemento «para impedir a eficacia do dereito exercitado polo obrigado tributario». O que inevitablemente supón que a administración do estado en Galicia debe contar e garantir os medios técnicos e procedementos para que o persoal ao seu servizo poida responder as comunicacións en iguais condicións en castelán e galego, mesmo as que fosen por oficio. Como recoñece esta importante sentenza que o dereito a escoller ser atendido en galego, sempre que sexa explícito, non pode estar subordinado ao coñecemento do castelán do administrado, unha interpretación clarificadora no recoñecemento dos dereitos lingüísticos daquelas persoas que así o solicitan. Consecuencias que o demandante Xurxo Martínez resume na recomendación de que «o cidadán debe solicitar de forma explícita o seu desexo de ser atendido en galego e dende entón reclamar se isto non se cumpre».

Sentenza do TSXG coherente coa estratexia de usar, escoller e solicitar o galego en todos os eidos da vida como mellor contribución individual na promoción do galego, recomendada por Carlos Callón no seu libro referencial Como defenderes os teus dereitos lingüísticos (Xerais 2011). Usar o galego con todo o mundo de forma normal, sexa de forma oral como nas comunicacións escritas, sexan correos electrónicos ou mensaxes nas redes sociais, coa mesma firmeza ca empatía e cordialidade, mesmo en situacións que froito dos  prexuízos lingüísticos poidan semellar incómodas. Escoller a opción galego sempre que a teñamos dispoñible, sexa no emprego do caixeiro bancario, na lectura de xornais dixitais, blogs e páxinas web, na interface dos teléfonos móbiles, nas aplicacións informáticas, nas dobraxes das plataformas audiovisuais, nas obras literarias traducidas ou naqueles establecementos comerciais e de hostalaría, por ventura cada vez máis numerosos, que tamén atenden en galego. Sen esquecer, como fixo teimosamente Xurxo Martínez, solicitar de forma explícita ser atendidos en galego nas nosas relacións orais e escritas coas diferentes administracións, tanto autonómica, local como a do estado, sabendo que a lexislación nos ampara, tanto polo establecido no artigo 6.1 da Lei 3/83 de normalización lingüística como no artigo 54.11 da Lei 7/2007 do estatuto do empregado público, que «garanten a atención ao cidadán na lingua que o solicite sempre que sexa oficial no territorio».

Exercicio de dereitos, que para a escritora María Reimóndez no seu ensaio A alternativa está aquí (Xerais 2014), debemos considerar coma «unha leira na que cómpre traballar sen desfalecer», «un traballo que nunca está completo, porque choca de fronte contra os intereses de quen se beneficia da desigualdade». Uns dereitos interconectados que non funcionan os uns sen os outros, compartindo como as leiras o mesmo medio natural: «Quen defende os dereitos das mulleres pero non os dereitos lingüísticos está deixando fóra as circunstancias das mulleres que falamos linguas non hexemónicas…» Nesa estratexia activista de traballo sobre os dereitos lingüísticos encádrase o resultado desta sentenza que garante o servizo da administración en galego. Parabéns a Xurxo Martínez pola súa afouta teimosía en exercelos.

O mito da Reconquista

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao mito da Reconquista de Vigo:

Todas as cidades galegas posúen o seu mito fundacional, un relato que dá conta das súas orixes e identidade no tempo. Ninguén dubida que o de Santiago corresponde ao do traslado e enterramento do corpo do apóstolo chegado do mar. Como o da Coruña está vinculado con Xerión, o xigante que matou Hércules, enterrado baixo o faro romano construído a finais do século primeiro. Como tamén ten orixe romana Lugo, a máis antiga das nosas cidades, fundada por Paulo Fabio Máximo como “Lucus Augusti”, o campamento militar romano instalado no ano 25 antes de Cristo sobre un castro. Outrosí pertence ao mundo clásico a orixe mítica de Pontevedra, creada polo arqueiro Teucro, fillo do rei Telamon, que tras abandonar o mar do Peloponeso seguindo a estela luminosa de Poseidón fundaría na máis fermosa das rías Helenes, unha colonia grega, ao pé da illa de Tambo.

Porén, non é tan doado identificar o mito fundacional de Vigo, cuestión xa abordada nas primeiras historias de Vigo, tanto a pioneira de Nicolás Taboada Leal de 1840 como a referencial de Francisco Ávila de la Cueva, que dedicou a Vigo o segundo capítulo da súa Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tuy y su obispado (1852, Toxosoutos 2003). Tema que tamén preocupaba a Teodosio Vesteiro Torres, que nas súas Monografías de Vigo (1878) xa abordaba o refuxio do pobo dos herminios nas illas Cíes onde serían atacados  pola escuadra de César. Orixe romana do porto de Vigo, testemuñada polos achados arqueolóxicos de numerosas vilas de litoral e factorías ao longo da ría. Como tampouco se pode desbotar o seu fulgor medieval, como testemuñan as tres igrexas románicas conservadas, Castrelos, Coruxo e Bembrive, construídas entre os séculos XII e XIII, que coinciden co mito tan atractivo, acuñado por don Álvaro Cunqueiro, anunciado xa por Vesteiro, dunha cidade fundada por un poeta, Martín Codax, o xograr (ou segrel) que vive, escribe e canta a Vigo nas súas sete cantigas entre 1230 e 1280.

No entanto, é o da Reconquista, a proeza da expulsión dos franceses polo pobo vigués e polas alarmas da comarca –tropas francesas que ocuparon a vila durante 56 días, dende o 31 de xaneiro ao 28 de marzo de 1809– o acontecemento que transcorridos dous séculos se converteu no mito fundacional que mellor explica o Vigo actual. Fraguado co sacrificio do pobo común, este mérito de ser a primeira vila que conseguiu desfacerse da tutela napoleónica tivo importantes consecuencias políticas para Vigo, xa que o 1 de marzo de 1810 sería declarada polo Consello de Rexencia co título de cidade fiel, leal e valorosa, e ademais de recoñecerlle o seu dereito de voto dentro da Xunta do Reino de Galicia e eximirlle da súa dependencia señorial do arcebispado de Santiago. Honras que obrigaron a adaptación do escudo de armas da nova cidade, da que desapareceu a vieira xacobea e á que incorporou a imaxe da oliveira centenaria que entón se erguía no adro da colexiata.

Honras da Reconquista que proporcionaron a Vigo o peso político do que até entón carecía e coas que comeza a perfilar o seu papel e o seu afán de liderado no proxecto galego. O propio Vesteiro Torres non dubidaba nun artigo sobre o 28 de marzo de 1809, para el «data inmortal!», que «Vigo  tiña que ser a primeira en gustar do novo cáliz da liberdade» e adiantaba ademais o que serían os piares que definirían o Vigo contemporáneo: «Co vigor da mocidade, coa honradez do traballo, coa conciencia do seu poder, adiantou, medrou, e chegou a ser o emporio da grandeza de Galicia e dos seus mares de Occidente». O que sucedeu naqueles históricos 56 días artellou o mito dunha reconquista heroica e popular, sobre todo grazas ao relato artellado por José Santiago y Gómez na súa Historia de Vigo y Comarca (1896, Deputación de Pontevedra 2005). Relato por ventura matizado, expurgado e ampliado pola historiagrafía viguesa actual, en espléndidas obras de referencia como Reconquista. Vigo en armas (Xerais 2009) de Eduardo Rolland e O Vigo que viron os franceses (IEV, 2021) de Jorge Lamas, que permiten coñecer os feitos e o seu contexto histórico con rigor e obxectividade. Como imprescindible foron as achegas a este relato actual da Reconquista realizadas dende a literatura galega, sobre todo por Pedro Feijoo na novela Os fillos do lume (Xerais 2017).

Xaora que constitúe unha beizón o pulo da actual celebración popular do relato mítico da Reconquista, na que a veciñanza viguesa adquire todo o protagonismo, como sucedeu naqueles 56 días de ocupación napoleónica, que pasaron a historia europea como un episodio da Guerra Peninsular entre franceses e ingleses. Unha festa de época, iniciada en 1997 pola veciñanza do Casco Vello sen apenas axudas e apoios, hoxe por ventura consolidada como a primeira e a máis xenuína da cidade na que a todos orgulla o protagonismo do vestiario e da música tradicional galega.

Vigo despois de Feijoo

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á marcha de Feijoo a Madrid e ás súas relacións co alcalde Abel Caballero:

A marcha de Alberto Núñez Feijoo a Madrid para presidir o Partido Popular e optar á Presidencia do Goberno abrirá unha oportunidade á oposición, que encabeza a nacionalista Ana Pontón no Parlamento de Galicia, para despois de catro lexislaturas mudar o goberno galego. Abandono da política galega que rematará con máis dunha década de desacordos e conflitos con Abel Caballero, alcalde de Vigo, probablemente tamén o seu rival político máis persistente nese período. Trece anos de Feijoo como presidente da Xunta de Galicia que en Vigo deixarán como legado a creación do Hospital Álvaro Cunqueiro, construído baixo o polémico modelo público-privado e inaugurado en 2015; a Cidade da Xustiza, recuperando integralmente e de forma exemplar o edificio do vello pirulí do Couto, a piques de abrir as súas portas, e a Estación intermodal de Urzáiz, xa case finalizada a carón da estación de Vialia.

Tres investimentos en servizos públicos que porén non poden ocultar o listado de agravios denunciados diariamente pola Alcaldía viguesa que fai responsable a Feijoo do fracaso da fusión entre as caixas de aforro e da súa posterior venda e da imposibilidade de constitución da Área Metropolitana de Vigo e da incorporación de Vigo ao servizo de transporte metropolitano. Como tamén doutras ofensas a Vigo como a de impedir que calle a candidatura das Illas Cíes como patrimonio da Humanidade, de negarlle ao concello de Vigo axudas autonómicas tanto para novos voos do aeroporto de Peinador, como para as accións de promoción turística do Nadal ou para as obras de reconstrución do estadio de Balaídos… Relación de aldraxes de Feijoo completada con outras máis recentes como a tardanza na construción dun instituto en Navia ou a de non apoiar institucionalmente nin a chegada a Vigo-Urzáiz do AVE directo dende Ourense á construción en túnel da A-55 entre Vigo e Porriño.

Como certo é tamén que as delegadas territoriais da Xunta de Galicia fan responsable a Caballero de negar o trazado do camiño xacobeo pola cidade, de recoñecer o albergue aberto no Berbés ou de rexeitar a celebración dalgún dos concertos do Xacobeo, acusándoo de «xacobeofobia», como de non ofrecer espazo suficiente para a construción da biblioteca do estado ou de negarse a incorporar a Vigo no transporte metropolitano… Un listado de discrepancias moito máis extenso das aquí relacionadas entre as administracións municipal e autonómica, ás que ademais habería que engadir as relacionadas coa interpretación da normativa sobre Patrimonio, Ordenación territorial e portuaria, nas que decote se nega a posibilidade do acordo interinstitucional, recorrendo as máis das veces a instancia xudicial, o que adía ou encalla sine die as solucións, como ven sucedendo dende hai xa unha década e para a vergonza da cidadanía no caso do conflito metropolitano ou da construción da biblioteca pública.

Mais o chamativo do caso é que esta dinámica de confrontación e agravio permanente entre Feijoo e Caballero beneficiou aos dous, como demostran os resultados das eleccións das tres últimas lexislaturas e mandatos nos que ambos consolidaron de forma contundente as súas maiorías absolutas. Unha polarización, pois, apoiada pola veciñanza e procurada por ambas as dúas partes, que consolidaron na súa procura do centrismo extremo o liderado de Feijoo en Galicia e de Caballero en Vigo. Mais unha estratexia de mercadotecnia política que afasta a Vigo do seu liderado do proxecto do autogoberno galego durante todo o século XX, creando unha sensación de cidade estado illada do resto de Galicia, ensimesmada nas súas afrontas, paralizada nas súas iniciativas e proxectos, cuxas luces non teñen alcance máis alá da ponte de Rande. Unha situación de bloqueo político inaceptable para unha cidade como Vigo que sempre se caracterizou pola súa capacidade de acollida como celme de todas as galicias posibles, como motor urbano da Galicia industrial e máis cosmopolita, como volcán de dinamismos para a súa cultura e fonte para a súa lingua.

A marcha de Feijoo a Madrid abre unha excelente oportunidade para a normalización das relacións entre o concello de Vigo e a Xunta de Galicia, para recuperar a colaboración entre o primeiro concello de Galicia e o goberno galego. Unha oportunidade, antes da convocatoria electoral das municipais de 2023, para abordar de vez os temas prioritarios da axenda estratéxica de Vigo, entre os que non poden faltar as medidas de apoio ao sector industrial vigués, tanto automobilístico, naval como conserveiro, o acordo sobre infraestruturas básicas (porto, aeroporto e tren) como a posta en marcha da organización e servizos metropolitanos (transporte, auga, recollida de residuos e promoción turística…) e a potenciación dos servizos educativos e sociais públicos.

 

Onte 2147: Entrevista en «Biosbardia»

/en , , , , , , , , , /por

Agradezo a Manuel Veiga a súa xenerosidade para recoller en Biosbardia seis horas de conversas nas que falamos de ensino, edición, lectura e política. Queda para o arquivo do blog.

Manuel Veiga Taboada.

Naceu en Vigo en 1959. É o maior de seis irmáns. O seu avó paterno era un emigrante zamorano de preto de Toro. A súa avoa Maruxa, e despois a súa nai, traballaron vendendo froitas e legumes na praza do Progreso. Empezou a vida laboral sendo mestre e ten previsto acabala da mesma forma, a pedagoxía sempre foi unha das súas inquietudes. Entre medias traballou 28 anos na editorial Xerais, os últimos 24 como director. A súa actividade, intensa e bastante diversificada –hoxe é presidente da Fundación Luzes e secretario dos Premios da Crítica–, levouno a ser un dos principais referentes da cultura galega. Unha escolma dos seus artigos en Faro foi publicada en 2019 co título Vigo, puro milagre. Velaquí o resumo de seis horas de conversa, distribuídas en cinco sesións, que tiveron lugar na cafetaría do Museo de Arte Contemporánea (Marco) de Vigo. Manuel Bragado fala, por primeira vez, da súa saída da editorial, dá repaso á súa militancia cultural e política e di o que lle gustaría para o futuro.

A súa é unha vida de editor, pero comezou como mestre.

O meu primeiro emprego foi en Vivas, unha academia da rúa do Príncipe, en Vigo. Foron tres meses de 1983. O 23 de febreiro produciuse a expropiación de Rumasa, cando Miguel Boyer era ministro e Felipe González, presidente. A directora da academia pasou por todas as clases dicindo: “Niñas, acaba de llegar el comunismo a España”. Eu entrara naquela academia en teoría como psicopedagogo, pero daba clase de lingua española. Outro día, a directora paroume nas escaleiras e díxome: “Mire como va vestido, van mejor los albañiles”. Na Semana Santa decidín preparar as oposicións de Preescolar. Púxenme a chapar e díxenlle a dona Remedios Vivas que marchaba. Montoume un cristo. Aprobei co número un. Sempre fun moi vehemente cando me comprometía con algo. Por certo, era a primeira vez que se convocaban e a primeira vez que se lles permitía aos homes dar clases de preescolar.

Antes tivera na facultade algúns profesores moi progresistas.

Herminio Barreiro e Antón Costa Rico foron os meus mestres. Eu son da xeración ERGA que tiña oitenta afiliados na facultade de Filosofía e Ciencias da Educación. Barreiro daba Historia da Educación. Os alumnos de primeiro xa iamos ás súas clases aínda que non nos correspondía. Tiñámoslle devoción. Costa, que debía ter 24 ou 25 anos, estaba relacionado co movemento pedagóxico Freinet. Aquilo chamábase Movemento da Escola Popular Galega. Os meus dous credos foron a galeguización educativa e a renovación pedagóxica. Na facultade coñecín a Rafael Ojea, a Suso Jares, a Xosé Manuel Cid, a Mariló Candedo…

Foi fundador de Nova Escola Galega.

E o seu presidente do 86 ao 88.

E fixo tamén o percorrido clásico dos mestres por varias escolas…

A primeira en Budiño, no Porriño, despois estiven sete anos nunha unitaria da parroquia de Camos, en Nigrán. En medio pasei un ano en Bande, que era onde tiña o destino definitivo a miña muller. Ese tempo de Bande foi inesquecíbel.

Por que?

Aprendín moitísimo. Non tiña a experiencia dun lugar así. No café de Benita estaba sempre o alcalde, Amador de Celis, que era de Vitorino [Núñez, fundador de Centristas de Galicia e antecesor dos Baltar], estaba o da Caixa, os médicos que viñan de Ourense… Alí coñecín a Elixio Rodríguez [autor de Matádeo mañá]. Dixéronme que ía chegar un galeguista de México, de conversa moi interesante. Coñecino da man de José, un crego galeguista tamén. Eu non ía á igrexa, pero con aquel cura pasei moitas horas. En Bande dei clase de EXB e tiven de alumna, en oitavo, a Ana Belén, era boa estudante, pero foi o meu maior fracaso como pedagogo [Risos. Ana Belén Vázquez é na actualidade deputada polo PP no Congreso, de verbo moi acendido]. Despois volvín coa praza definitiva para a miña escoliña de Nigrán.

E despois xa veu Xerais.

Foi un pouco casual. Chegoume pola vía da Revista Galega de Educación, o meu primeiro proxecto importante. Como era o membro do Consello de Redacción que vivía máis preto da editorial, encargábame de facer o seguimento de cada número. Así, no 86, coñecín o equipo de Xerais de Luís Mariño, a Xosé Manuel Crego, Celia Torres, Siro Iglesias… A min chamábanme “o da revista”. Xerais publicábaa porque quería que a súa liña educativa, que levaban Agustín Fernández Paz e Xosé Lastra, fose o máis coherente posíbel. Nun momento de relanzamento buscamos un director para ela e pensamos en Vítor Freixanes, pero tivo un accidente de tráfico. No verán do 90, sendo xa Freixanes o director da editorial, faloume de incorporarme ao equipo para levar a parte educativa. Era o momento da Logse, unha oportunidade para as editoriais porque había que renovar todos os libros. Díxenlle que non, pero en setembro volve insistir, dime que vai marchar Xela Arias e que necesitan ampliar o persoal de edición. E así entrei no oficio, de forma un pouco fortuíta, e aqueles dous primeiros anos convertéronse en 28.

Tamén militaba.

Aquela década está vinculada a Esquerda Galega, partido do que formei parte desde que se formou, no 1980, até que se disolveu, xa como PSG-EG, no 92. Fun «camilista» [por Camilo Nogueira] ao longo de todo ese tempo. É unha familia e unha comunidade de afectos da que me sinto corresponsábel, nos acertos e nos erros.

Despois volvemos a iso. Pero agora quería saber algo máis da experiencia en Bande.

En febreiro do 89 fomos ao antroido de Laza, ao de Xinzo e ao de Verín, onde coincidimos con Xabier Docampo e María Xesús Bello. Quedamos impresionados, era brutal, nada sofisticado. Nestes trinta anos a cultura popular refinouse moito, destilouse. Iso tamén é unha conquista colectiva. Había carrozas tiradas por vacas, obscenidade, homes vestidos de muller con compresas manchadas. Lembro a visita que nos fixeron o músico Henrique Macías e María Justel, moi amigos nosos. Teño unhas fotos de Macías no Monte do Viso que identifico cos seus momentos de ledicia, el que vivía tan atormentado e que tivo un final tan abrupto. Tamén lembro o avance do encoro de Lindoso, foi tremendo cando desapareceu a aldea de Aceredo. Hai unha curta impresionante do fillo de Antón Avilés de Taramancos sobre iso. Durante un tempo vivimos en Celanova. Pasei alí a folga de mestres do 87 que durou 31 días. Alí escribín o borrador do que foi o «Manifesto da Escola Pública Galega».

Que máis lembranzas ten dos tempos de ERGA na facultade?

Xosé Miranda e Bieito Iglesias eran os comandantes, os que dirixían. ERGA foi unha escola política e sentimental que nos marcou moito. Eu entrara no galeguismo en agosto do 1975, con Henrique del Bosque, compañeiro de colexio e co meu amigo do corazón Xosé Luís Nieto Pereira, Pelos. Aos 14 anos foramos xuntos á Universidade Laboral da Coruña. Alí estaban Xosé Manuel Pazos, que era galeguista, e Antón Lama Pereira, do Partido Comunista, e un grande educador que nos abriu o mundo do teatro, do cine e dos libros. Empecei a ler moito e a falar en galego. Cando volvín nas vacacións, a familia quedou asombrada. En agosto do 75 asistimos a un curso de galego do ILG na Escola de Mestría de Torrecedeira que impartía Carme Panero. Ademais de Del Bosque e Pelos había un tipo que se chamaba Antón Reixa. A nosa xeración intentouno: ERGA, aquel primeiro BNPG, a ANPG. No verán do 77 formei parte dos expulsados de ERGA, nunha xuntanza na Asociación Cultural de Vigo. Uns foron con Xosé Luís Méndez Ferrín e outros fomos con Camilo Nogueira. Sobre todo, o importante foi a autoorganización. As transformacións sempre son colectivas e as salvacións  individuais. Esa xeración xa non está na política.

Algúns si, Jorquera, Néstor Rego…

Si, certo. Francisco Jorquera, Rego, Manolo Barreiro, Lourenzo F. Prieto e outros, como o meu irmán Eduardo, forman parte dunha gran xeración da facultade de Historia.

A experiencia como profesor foille útil no mundo editorial?

O que lle dá sentido á miña vida profesional nas dúas etapas é o interese pola lectura e a escritura. A lectura como competencia clave que permite ser cidadán. Como profesor de Infantil estaba especializado en grafomotricidade, que é a combinación de movementos que se acaba transformando en texto. Eu como lector nunca fun sistemático, lía de todo e iso contaxiou a miña forma de editar. Nunca fun dunha escola senón máis ben ecléctico, que é o que precisaba Xerais e o sector até o seu momento máis álxido que foi no 2008. A partir de aí foi especializándose. Sempre entendín que non toda lectura é estritamente literaria.

Que quere dicir?

Hai edición literaria e outra que é unha lectura necesaria para todos os públicos. A literatura é para un sector afeccionado á arte. Non todo cidadán ten que ler a William Faulkner, pero todo o mundo debe entender un prospecto ou un formulario para ser atendido.

Que peso tiña o libro de texto daquela en Xerais?

O texto facturaba case o 40%, era o que permitía desenvolver un catálogo xeneralista. Foi a grande idea de Xulián Maure, deseñar unha empresa cunha proposta educativa propia e un modelo de educación comprensiva. Daquela era un mercado en moito crecemento. O tronco da editora era o texto, o que permitía crear as outras coleccións: a infantil e xuvenil que daba beneficio, a literaria que era a máis vistosa e a que daba identidade, aínda que en rendementos non era a mellor; despois viña un caixón de xastre que incluía os dicionarios que chegaron a facturar o 10% e que tamén crearon marca. Por último estaban os libros de cociña, as axendas, etc.

“O lector literario hai que formalo, con flexibilidade e deixando que cada quen siga o seu itinerario persoal”

Dixo antes que o momento máis álxido foi o 2008. Que pasou despois?

Caeu a parte educativa, a consecuencia da implantación do modelo de libro de préstamo. Os libros, en vez de venderse cada curso, pasan a venderse cada catro ou cada seis. No 2008 facturamos seis millóns de euros. No 2009-2010 pouco máis de tres. A partir de aí houbo que resistir, cun esforzo moi grande por parte do persoal e da empresa. O decreto de plurilingüismo de Feixoo tamén nos afectou. Facturabamos 200 mil euros cos libros de matemáticas e, da noite para a mañá, desapareceron. Pode que non semelle moito pero equivale a vender dez mil exemplares dunha novela. Co decreto tamén se reduciu o uso do galego na educación infantil. A nosa presenza entre ese alumnado pasou do 20 ao 5%. Dos 22 mil escolarizados a esa idade, uns catro ou cinco mil usaban o galego. Co decreto pasaron a mil e agora aínda son menos. Pero, ademais do préstamo e do decreto, estivo o ámbito dixital co servizo que agora proporciona directamente a consellaría a través de Edixgal. Foi unha reconversión moi difícil e coincidindo en plena crise global. Foron anos moi malos para todo o sector. Como presidente da Asociación Galega de Editores tiven que loitar en moitos despachos. Un alto cargo da Xunta chegou a dicirme que había que acabar coa burbulla editorial galega e cos altos salarios dalgúns directivos. Unha tolería.

Con todo, o mundo dixital está aí.

Eu sempre quixen hibridar o dixital co texto. Empecei o blog no 2005 precisamente para aprender e para ensaiar a escritura hipertextual. E con iso volvo á miña preocupación de sempre pola escritura. Pero esa reconversión sucedeu tamén con outros produtos como os dicionarios. Agora as referencias son o da Academia e o de Rinoceronte, os dous dixitais. Pero boa parte do traballo de minaría anterior fixémolo nós en Xerais, e o ILG por suposto. Nunca fomos capaces de facer rendíbeis os dicionarios dixitais. A consulta na internet, na lectura global, tende ao gratuíto. Aínda que non sucede con todo, por exemplo non ocorre no ramo da medicina ou no xurídico, onde hai que pagar polas bases de datos. Este problema tamén o ten a edición en castelán: tamén Planeta, Random e as independentes. É un problema global.

Tamén se fala moito da crise das librarías.

Para as librarías a facturación do texto aínda era máis importante, se cadra chegaba ao 80%. E se as librarías van mal ou van a menos iso tamén lle afecta á distribución do libro literario. O sistema literario galego sempre pensou que era autosuficiente, que chegaba co talento dos creadores e para min iso é máis complexo. Inflúe a distribución, que se reduciu, cada vez hai menos puntos de venda. Agora colocar douscentos exemplares non é fácil. Podemos chegar ao modelo de ter unha libraría boa, moi bonita, pero só nas cidades. E para o demais está Amazon. Resistímonos a Amazon pero agora é probabelmente o segundo cliente da editorial. O primeiro lugar ocúpao Arnoia, unha das mellores distribuidoras de España, da que as editoras galegas podemos estar ben orgullosas.

E queda outro grillón, o dos medios e as redes.

A prensa é fundamental para informar das novidades e despois está a mediación das bibliotecarias e do profesorado. Sen un traballo sistemático aí non é posíbel a edición literaria. Agora as redes sociais están creando confusión porque se xuntan críticos literarios, académicos e afeccionados que comentan as súas lecturas. Sempre se di que o importante é a visibilidade, pero a mediación ten tamén un aspecto formativo. Uns críticos son máis fiábeis ca outros. Por certo que os mellores lectores da crítica sempre son os editores. De min poderanse dicir moitas cousas, pero non que polemizase cun crítico. En 28 anos nunca o fixen. Sempre os respectei e teñen dito verdadeiras barbaridades sobre os nosos libros. Cando sacamos a colección Fóra de xogo, n’A Nosa Terra titularon: “Chega o lixo á literatura galega” ou algo así. E iso que era unha colección pensada e preparada por xente con moito criterio. Pero hoxe entendo ese recibimento porque abrimos unha liña de literatura de fronteira entre o literario e o produto de lectura. Agora a colección leva 200 títulos e máis dun millón de exemplares vendidos e cónstame que contribuíu a formar xa dúas xeracións de lectores literarios. Igual que se fala da xeración Xabarín, podíase falar da xeración Fóra de xogo. Aí están Sombra cazadora, de Suso de Toro, Cando petan na porta pola noite, de Xavier P. Docampo ou Cartas de inverno, de Agustín Fernández Paz, da que se levan vendidos máis de cen mil exemplares. Son tres libros recomendados pero tamén tres libros literarios. O lector literario hai que formalo, con flexibilidade por suposto e deixando que cada quen siga o seu itinerario persoal. Ledicia Costas, María Reimóndez, Antonio Manuel Fraga, Antía Yáñez ou Andrea Maceiras foron lectoras ávidas desa colección.

Había daquela xente formada para editar?

En Galicia, todos os editores da miña xeración fomos autodidactas. O traballo compartíase coas empresas de fotocomposición. No 90 chegou a autoedición, grazas aos ordenadores. O editor pasou a encargarse de todo o proceso de creación editorial. Custounos algo máis o cambio ao libro electrónico, pero tamén o conseguimos a partir do 2011.

Cantos orixinais recibiades?

Arredor de 200 algúns anos. Todos os días chegaba algo no correo. A miña primeira valoración era intuitiva. En base a ela facía tres grupos: os manuscritos que lle pasaba a outros lectores da editorial, os que, seguindo o meu olfacto, levaba para a casa e os que ían ser devoltos. Estes últimos nunca os valorei, sempre quixen ser cortés, aínda que é certo que ás veces demorábame. A dispersión é unha das características do traballo de editor. Ultimamente lía en pdf e sígoo facendo cos amigos que me envían orixinais.

Supoño que ao principio o galego non era moi bo.

Foi un proceso colectivo de alfabetización. Agora case non hai orixinais con faltas de ortografía.

Asistiu a moitas reunións fóra de Galiza, tanto do grupo Anaya coma doutro tipo. Como se ve a literatura galega desde fóra?

Con moitos prexuízos.

De que clase?

De ser unha literatura menor. O sistema literario español foi moi severo co noso. Aínda custa moito que os nosos autores e autoras sexan traducidos. Tampouco funcionou o transvase ao catalán ou ao éuscaro. Máis alá do ámbito infantil ou xuvenil hai poucas traducións, tamén pasa no sentido inverso. Eu tenteino, con Bernardo Atxaga, Quim Monzó ou Sergi Pàmies, pero quedou no inicio.

Os libros de Ferrín ou Carlos Casares tiveron sempre moi pouca presenza no mercado en castelán.

Con Ferrín tentámolo e foron saíndo, con interrupcións.

Casares, a pesar de ir sempre aos encontros de Verines…

Si, si. A todos lles custou traballo. Igual que custa que os autores galegos saian nos suplementos da prensa de Madrid. Falta empatía. Eu creo que é unha cuestión política. En Madrid miran con receo. E as editoras españolas de Barcelona, como Planeta ou Anagrama, participan dese prexuízo. Sufrín moitas decepcións presentando libros nosos e suxerindo a súa tradución. Creo que é tamén por unha falta de estratexia pola nosa parte, para presentármonos no mundo sen pasar polo funil de Madrid e Barcelona. Sempre defendín a creación dunha oficina da literatura galega, como teñen Irlanda ou Islandia. Certo que eles teñen Estado, pero Islandia é dez veces máis pequena ca Galicia e está presente coas súas editoras e os seus autores nas feiras internacionais. Teñen axudas públicas. Nós tamén as temos pero son insuficientes. Creo que sería bo contar cunha oficina mixta pública-privada. A literatura forma parte do mercado global e hai que entrar aí, aínda que estea moi focalizado. Haberá que buscar unha estratexia de complementariedade, de xogo nas marxes ou de procura de aliados.

“Co bipartito, a axuda ás bibliotecas para compra de libros pasou a 1,2 millóns de euros. Agora anda entre os 150.000 e os 200.000 euros”

Co bipartito houbo o intento de crear o Instituto da Cultura Galega Rosalía de Castro, parecido ao Etxepare que teñen os vascos ou ao Ramón Llull dos cataláns.

A proposta naceu nun bo momento. Uns anos antes, no 2002-2003, as mobilizacións do Prestige subiran o noso nivel de autoestima colectiva. Ademais, houbo acordos unánimes no parlamento, como o do Plan Xeral de Normalización Lingüística, no 2004, con Manuel Fraga, ou a Lei do Libro, do 2007, con Emilio Pérez Touriño. O documento foi obra dunha comisión transversal na que participamos persoas do sector do libro e da cultura e técnicos da administración. A súa función sería coordinar a presenza da nosa lingua e cultura no mundo. Iso incluía o cine, a música, as artes escénicas, a tradución e exportación de libros, etc. Era unha proposta ambiciosa.

Por que fracasou?

Politicamente tiña moito calado. Tratábase de promover a cultura galega como tal, diferenciada. Foi retirado na última versión que presentou Ánxela Bugallo. Na miña opinión, a parte socialista non o asumiu pola súa transcendencia. Era un proxecto galeguista que axudaba a construír país. Con todo, houbo outros elementos da política do libro que si se asumiron. O 2008 foi o ano record de facturación editorial. Con Bugallo, a axuda ás bibliotecas para compra de libros pasou a 1.200.000 euros. Agora con Alberte Núñez Feixoo anda entre os 150.000 e 200.000.

Como ve o papel da prensa galega en castelán?

Os medios en castelán son subsidiarios dos poderes públicos, autonómicos ou locais. Dentro diso hai logros importantes, como a biblioteca de literatura galega da Voz que coordinamos Tucho Calvo, Casares e mais eu. Agradézolle tamén moito a Faro que me publicase en galego durante os últimos 23 anos, igual que escribe Ferrín dúas veces por semana. E hai suplementos como o Táboa Redonda de El Progreso que están a renovar moito o discurso literario. Eu trato de ser positivo, aínda que en Galiza ser positivo non chega.

Polo que leva contado, dá a impresión de que a crise do 2008 está na base da súa saída de Xerais?

Si, completamente. A miña saída deriva do esgotamento do modelo de edición comprensiva, a que abrangue todos os ámbitos e se dirixe a todos os públicos. Tamén da perda de liderado dentro do equipo editorial e de apoio da dirección do grupo. Até a miña saída, no 2018, foron dez anos de sufrimento, de perda de facturación, aínda que non de emprego nin de retribucións. Non poder seguir foi unha decepción persoal, pero talvez resultou o mellor para o proxecto. Entrei na edición de forma fortuíta e agora volvín ao traballo educativo de forma natural. Non tentei crear outro proxecto porque a miña orixinalidade, despois de catro mil libros editados, estaba completada, pero a ollada de editor non se perde, por iso sigo presentándome como editor e mestre. Por outro lado, na miña biografía, estes 28 anos en Xerais son os que máis me marcaron. Foi un agasallo que me proporcionou a vida.

Fala de falta de apoio do grupo editorial. Foi debida só á situación económica?

Foron anos con algunhas perdas que iamos levando. Pero no 2016 o colectivo Recortes Cero pediume que asinase un manifesto en contra do recortes e pola formación dun goberno progresista. Fíxeno. Iso causou enfado na dirección de Anaya e a partir de aí percibín inmediatamente unha clara falta de apoio e de confianza.

Xerais sufriu despois tamén importantes recortes, pero puido continuar.

Todos os directores que tivo até agora lle deron continuidade a ese catálogo xeneralista. Iso para min é o máis relevante da empresa. Vontade comercial cuns profesionais comprometidos cun proxecto de construción nacional. Esa é a nosa contribución. Por outra parte, a continuidade é fundamental. Eu herdei a axenda de Xela Arias, con centos de nomes que aínda estaban en fichas de papel. Eses contactos foron para min importantísimos.

Referiuse antes á mirada do editor. En que consiste?

Externamente é ver se o que les o podes converter nun libro. Internamente é a curiosidade e a paixón por saber. Tamén é o intento de procurar a beleza e de facer que o libro sexa un obxecto que se pode usar. Non me gustan os libros pegados. Admiro os que están ben impresos, cosidos en fío vexetal, os encadernados en rústica, os de lombos redondeados. A ollada do editor é de fondo e de forma. E tamén consiste en pensar no longo prazo, hoxe estamos moi condicionados polo inmediato. O libro é o pan da cultura. Non hai cultura sen unha industria do libro potente ou eu, polo menos, non a coñezo. Aínda que é certo que a industria do libro perdeu peso fronte aos videoxogos. Xa hai máis xogadores ca lectores.

Pero son comparábeis?

É a industria do entretemento. Cando se fan números sobre a industria do entretemento inclúese o audiovisual e os videoxogos que hoxe son a parte que máis factura. Pero creo que hai que diferenciar as artes. E tamén ter en conta a hibridación. Por exemplo, as artes plásticas e a literatura sempre estiveron unidas, a través da novela gráfica, o cinema de animación. Agora a hibridación prodúcese a través da pantalla.

Vigo é unha das súas grandes preocupacións, como se pode ver polos artigos de Faro. Como valoras a política cultural de Abel Caballero?

Hai quen di que non a ten, eu penso que si. Comezou a acuñarse arredor do conflito do Marco. Trátase do que o concelleiro Abel Losada, nas súas respostas a Faro de Vigo chama “cultura sen complexos”. No caso do Marco non se trata de facer exposicións de arte contemporánea “que non entende ninguén”, senón de ofrecer “o que lle gusta á xente”. O primeiro concelleiro de cultura de Caballero, Cayetano Rodríguez, xa o expresara en dúas ideas: “Vigo non necesita bibliotecas” e “Vigo ten demasiados museos e moi caros”. Desde aquelas abríronse algunhas bibliotecas, pero sen libros “para que os rapaces estuden”, o que tamén é necesario, e foron pechando, non de iure, pero si de feito, os museos, aínda que por ventura o Marco recuperouse algo. Despois está a cultura como espectáculo, patrimonializada pola alcaldía. Todos os pregóns dáos o alcalde que tamén fala antes dos concertos. As iniciativas de base foron desaparecendo porque non querían ser tuteladas, senón apoiadas. Desapareceu o festival de música clásica, o de jazz, o de artes escénicas. Foise convertendo na cultura do terraceo [polos concertos na terraza do Mar de Vigo]. Non lles importa que a Fundación Contemporánea sitúe a Vigo no lugar 26 entre as cidades do Estado por actividades culturais. A Coruña está no 19 e Santiago entre os 15 primeiros. Ningún dos cinco feitos culturais máis importantes de Galiza ten lugar en Vigo. A alternativa é ese desleixo sen complexos e terceirizar a cidade, dicindo que se beneficia o turismo, con esa invención do mito natalicio das luces que ninguén cre. Aí está a creación silenciosa dunha rede de pisos turísticos polo centro.

E vostede como ve a cidade?

Eu penso que o Vigo do século XX envasou conservas, fixo barcos, coches e libros. Esa é a tradición coa que se enfronta agora. Este ano temos unha data moi relevante, o 50º aniversario das folgas do 1972. Alí naceu o que se chamou “Vigo obreiro”, cando estas palabras tiñan unha eufonía e un orgullo. Esta é unha cidade industrial, fabril, do metal. E despois está a cidade do automóbil, un sector fráxil neste momento no mundo, debido á entrada do coche eléctrico. A sombra de Detroit está aí. E se deixamos de facer coches, cando xa case deixamos de facer barcos, quedamos só cos turistas do Nadal? E conste que hai que asumir que unha parte da terceirización é inevitábel.

“Teríame gustado ter participación na política municipal de Vigo”

Tivo algunha vez a idea de ser candidato a alcalde?

Cando falou comigo Anxo Quintana para me ofrecer esa posibilidade valoreino e teríame gustado. Eu son moi municipalista e gustaríame ter experimentado algunha participación. Naquel momento non puido ser. A organización local do BNG tiña mellores candidatos ou quizais outras figuras suscitaron maior consenso. E agora, como pasa coa edición, esa posibilidade xa quedou atrás, pertence a outra fase da miña vida.

Antes, co PSG-EG, xa tivera participación.

Forxeime no municipalismo naquel equipo de Xesús Costas que, no 1992, participou na primeira coalición de nacionalistas co PSOE de Carlos Príncipe. Estiven naquela noite de negociacións moi recordada. Pero ao tempo estaba no mundo da edición e esta pulsión foi máis forte. O meu primeiro artigo en Faro, no 83, trataba sobre municipios e educación.

Os seus artigos de Faro, máis ca artigos parecen pequenos ensaios ben documentados e tinguidos de afecto, nos que se albisca un proxecto de cidade.

E un espírito didáctico. Gustaríame que os meus textos se puidesen compartir nunha aula de secundaria. Varios deles foron usados xa en exames de selectividade. A xente máis que opinión busca munición. Eu non apunto, pero dou datos. Respecto ao afecto, si, pretendo que a miña voz sexa empática e asertiva, que contaxie outras persoas. Pero claro que despois de case 1.200 artigos semanais é imposíbel non repetirse. Fixen ademais case 300 crónicas de fútbol e uns 200 sobre educación. No blog levo publicados seis mil artigos.

O seu blog Brétemas foi moi seguido, converteuse nunha referencia.

Débollo a Xabier Cid que, no 2004, me falou do seu, As túas balas. Eu seguía o de Fran Alonso, Cabrafanada. Decateime de que necesitaba aprender o formato. Despois encontrei un socio, Santiago Jaureguizar. O 4 de xaneiro de 2005 el abriu o del, Facendo amigos, e eu o meu. O de Brétemas era un nome que usaba cando estaba en ERGA, no 76. Fun aprendendo a escritura hipertextual e foi un momento marabilloso, o do Blogomillo. Estaban os blogs de Manuel Gago, María Yáñez, Martín Pawley, Marcos Calveiro, Aduaneiros sen fronteiras… Agora en Twitter gústame compartir os contidos doutros. A cultura necesita de máis afecto e xenerosidade. Temos aínda moito que medrar e moito público que seducir. O tipo de soporte e de medio determina a voz, o lector é distinto. A voz máis próxima é a do blog, síntome menos mediatizado. Para min funciona ademais como arquivo, grazas á clasificación por etiquetas, temas, datas, etc. Foi o cambio do texto para o hipertexto.

Podía dicir algo máis sobre a política cultural de Feixoo?

A cultural e a lingüística. Feixoo mantén unha política feroz na lingua, sobre todo no educativo. E respecto ao propiamente cultural, a súa política é inane, máis se a comparamos co tempo de Fraga e sobre todo do bipartito, que foi un período de expansión. Feixoo fixo baixar varios chanzos todos os sectores, tanto no estado de ánimo coma na asistencia de público coma na presenza internacional. Certo que coincidiu coa crise, pero el sempre foi moi conformista. Fixéronse moitos recortes que nunca se recuperaron. Aí coinciden Feixoo e Caballero. Non teñen relación de confianza cos creadores, nin participan dos seus éxitos. Hai premios nacionais que nin foron felicitados por Feixoo. Iso cónstame. Non ten confianza nas propias posibilidades de Galiza nin da nosa cultura. Teñen o prexuízo de que a cultura é unha expresión do nacionalismo. Non a senten como propia, coma se os éxitos de Tanxugueiras ou de Chévere en Madrid, poñamos por caso, non fose éxitos dos seus compatriotas, máis alá dalgún chío discreto.

Poderíase falar dunha política específica para o caso de Manuel Baltar en Ourense?

Baltar ten outros prexuízos. Non son eses anteollos de Feixoo. Non ten problemas para colaborar con quen sexa, se iso o axuda a manterse no poder. É o que lle pasa co alcalde de Ourense Gonzalo Pérez Jácome. Tampouco Miguel Santalices [presidente do Parlamento] ten os mesmos comportamentos nin os mesmos lentes ca Román Rodríguez [conselleiro de cultura].

O PSG-EG anticipou moitas ideas do nacionalismo. Por que non puido seguir? En que fallou?

Os que nos formamos aí encarnamos outra maneira de entender o nacionalismo. Non tan diferente da do Bloque, pero si creo que nos anticipamos nalgúns casos, por exemplo nos pactos co PSOE. Vigo, con Nogueira, foi o primeiro lugar onde o nacionalismo asinou un pacto de orzamentos co PSOE e despois, no 92, formamos un goberno tripartito. Eu daquela era o secretario político local. O PSG-EG fixo sempre política de goberno, con moitas iniciativas que logo o Bloque asumiu. Tamén vimos a necesidade de participar en políticas estratéxicas. Nós sempre fomos de longo alcance, o que ás veces nos recriminaban. Pero iso significa políticas como a Lei de Normalización ou conceptos novos daquela como o de participación cidadá, áreas metropolitanas, políticas estratéxicas en urbanismo, territorio, eixo atlántico, dentro dun marco de política europeísta que o BNG foi aceptando progresivamente. Tamén cometemos erros gordos, como pensar que había espazo para outra forza nacionalista. Pero foi unha escola moi valiosa, da que conservo moitos amigos. Cando se decidiu entrar no BNG, eu e mais outros abandonamos a política partidaria, aínda que seguimos contribuíndo ao proxecto nacional desde as nosas posicións. Hai compañeiros que continúan animando iniciativas como Nova Escola Galega, na que eu participo e que xa ten 40 anos. Outros están no sindicalismo nacionalista, no municipalismo ou no mundo da cultura. A referencia de Nogueira aínda non foi suficientemente valorada. É un dos grandes líderes nacionalistas do século XX e foi o primeiro que representou a Galiza contemporánea en Europa. Aparentemente inxenuo, pero sempre lúcido e entusiasta, moi teimudo. É fillo, coma Xosé Manuel Beiras, dun galeguista da República. É a xeración de enlace co Partido Galeguista. Os pais de Beiras e Nogueira eran persoas discretas porque estiveron atados por todas as limitacións da época.

O BNG pasou por maos momentos, por que o PSG-EG non foi capaz de hexemonizar o nacionalismo?

Por falta de recursos organizativos. Pivotou demasiado nunha figura, pero fallou a xeografía. En Vigo chegamos a ter, a finais dos 90, máis dun millar de afiliados, pero foi un caso concreto. Nesta cuestión é modélico o Bloque que, xunto co PP, ocupa todo o territorio. Outra inxenuidade nosa, creo, foi darlle excesivo peso á política institucional. E tamén estaba a imposibilidade de que con ese modelo lográsemos presenza en Madrid. Só as fórmulas amplas e transversais poden ter éxito aí. Aventuro para os próximos anos unha minoría galega en Madrid e quixera un goberno en Galiza arredor do nacionalismo. Para iso necesítanse acordos amplos e unha cultura nacionalista máis acolledora e menos sectaria por parte de todos. Iso é o que me gustaría.

“A produción lexislativa en Galicia é baixísima”

Como ve a política galega en xeral?

Cánsame moito o modelo de Feixoo. Fíxome aborrecer a axenda política, que utiliza a Radio Galega, de constante enfrontamento institucional co goberno de España e con Caballero. Tamén é patente a incapacidade dos socialistas para ofrecer un proxecto para todos os galegos. Vexo con máis simpatía a ampliación de horizontes do BNG e gustaríame que incluíse os non nacionalistas que defenden un proxecto de autogoberno para Galiza. Boto de menos os debates máis programáticos dos 90, na época de Fraga. A oposición daba alternativas sectoriais. Agora o goberno galego ten unha produción lexislativa baixísima. Hai que volver ás políticas sectoriais, a dar alternativas aos anos de conformismo de Feixoo. Non é fácil porque os medios están moi controlados. Resulta difícil abrir a súa axenda a outros temas. É o gran papel que ten a oposición por diante.

Seguirá habendo polémica con Vigo?

Vigo é moi mal entendida en Galiza e Galiza mal entendida en Vigo. Se hai algo que me doe é ver o discurso antigalego de Caballero, porque iso cala coma a choiva e vainos desprendendo desa relación. Para os galeguistas do 1931 Vigo era a Barcelona do Atlántico. O proxecto de Antonio Palacios prevía instalar no Castro o Palacio Rexional e na cúpula un planetario para enxergar as estrelas. Era un mito galeguista. A gran manifestación pola Autonomía de decembro do 1977 foi en Vigo. Vigo foi o motor da Galiza urbana do século XX. E en Vigo estaba a variedade de todas as Galizas, a mariñeira, a aldeá e a cosmopolita. Non é localismo, senón o papel de Vigo dentro do proxecto nacional galego e temo que se deturpe ou que se perda.

Algo máis?

Non falamos de Xabier P. Docampo e de Agustín Fernández Paz. Non tocamos as moitas perdas destes anos.

Urzáiz ten nome de muller

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á proposta de redenominar a estación de Urzaíz con nome de mulleres viguesas:

Raquel Sánchez, ministra de Transportes, Mobilidade e Axenda Urbana, anunciou que ao longo deste 2022 as principais estacións serán redenominadas con nomes de mulleres. Comezada con Chamartín – Clara Campoamor e a estación de Málaga – María Zambrano, continuada agora coa de Puerta de Atocha – Almudena Grandes, a iniciativa foi xustificada pola ministra como «un xeito de facer visible o compromiso que ten o goberno coa igualdade e as políticas de xénero», «un xesto cargado de simbolismo para lembrar nomes de mulleres que en moitas ocasións a historia invisibilizou». Un anuncio que provocou a reacción dos sectores conservadores da capital, que dubidaron dos méritos da autora dos «Episodios dunha guerra interminable» para renomear Atocha, e que, ao tempo, abriu nas redes sociais as propostas para outras estacións. No caso da viguesa estación de Urzáiz, Ana Miranda, representante do BNG no Parlamento Europeo, apuntou en Twitter o 4 de marzo a posibilidade de que levase o nome de Xela Arias, que aquel mesmo día faría 60 anos.

E abofé que a poeta viguesa homenaxeada o pasado 17 de maio acredita méritos e simpatía popular abondos para este recoñecemento póstumo, xa que parafraseando a reacción de Luis García Montero, o viúvo de Almudena Grandes, cando soubo do nomeamento da súa dona, permitiría que «os trens, como as nosas lembranzas, saiban cal é o seu punto de partida e de chegada». A escritora, editora, profesora e tamén tradutora, representou o compromiso de toda unha xeración cunha cidade que confesaba lle doía, mais da que se amosaba orgullosa polo seu carácter dinámico e contraditorio, o que ela definía como «revolcado». Unha poeta que quixo Vigo como a súa cidade amada, a urbe en arrabalde que coñeceu a súa chegada con sete anos que percorreu dende entón de forma incansable «paseo arriba», «praza abaixo» nun botarse andar aparentemente errático, como o deambular de Carlos Oroza, o poeta peripatético, o primeiro que recibiu a súa poesía nas páxinas de Faro de Vigo como «a fusión do aire no verso e a mar en catarse».

Certo é que a estación de Urzáiz podería levar o nome doutras viguesas pioneiras que acreditan tamén méritos para facer visible decote as mulleres. Nesta relación de viguesas destacadas nunca poderían faltar tres escritoras en lingua galega: Begoña Caamaño, nacida no Calvario (1964), xornalista na radio pública galega, feminista e autora da aclamadísima novela Morgana de Esemelle (Galaxia 2012); Xohana Torres, autora da novela Adios María (1971) ou de libros de poemas memorables como Tempo de ría (Espiral Maior 1992); e María do Carme Krukenberg (Vigo 1926), prolífica autora, na que a poesía tivo un lugar predominante. Relación que máis alá das literatas contaría con outras viguesas sobresaíntes, pioneiras do movemento protofeminista: Emilia Docet Ríos (Vigo, 1915), a «señorita Galicia», deportista; Antonina Sanjurjo Aranaz (Vigo, 1910), profesora mercantil e impulsora do hóckey sobre herba; Urania Mella Serrano (Vigo, 1900), política; Placeres Castellanos (Vigo, 1896), xornalista; Olimpia Valencia (1878), a primeira muller en Galicia que obtivo a licenciatura de medicina e mantivo aberta consulta de xinecoloxía na rúa Príncipe; e Aida Fernández Ríos (1947), bióloga e oceanógrafa, directora do Instituto de Investigacións Mariñas de Bouzas.

Se fose posible que esta escolla de nome de muller para Urzáiz se ampliase ás pioneiras vivas, a relación estaría encabezada pola escritora María Xosé Queizán (Vigo, 1939), a fundadora do movemento feminista galego, figura extraordinaria das letras galegas contemporáneas e de comportamento ético referencial. María Xosé Queizán naceu nunha casa da rúa Urzáiz, xusto fronte ao muro da estación do ferrocarril, nun cuarto –confesa nas súas memorias, Vivir a galope (Xerais 2018)– «que se abría a un balcón do terceiro andar onde se divisaba a ría de Vigo, incluíndo a Guía e as Illas Cíes». Vínculo da autora de Amor de tango (Xerais, 1992), novela cento por cento viguesa, co barrio da estación que mantivo dende a súa primeira infancia, e que confesa nunca perdeu, cando «foi arrolada polas sirenas e aprendeu a camiñar co aroma peixeiro que embriagaba as entrañas de Vigo».

Máis alá do interesante debate aberto pola posibilidade desta redenominación da estación de Vigo – Urzáiz, é imprescindible que os nomes de muller se incorporen de xeito máis intenso tanto ao rueiro vigués, como se estendan ao catálogo dos centros educativos (tamén ás aulas, escaleiras e bibliotecas), ás instalacións deportivas, aos centros de saúde e de persoas maiores, así como ao resto de espazos públicos. A relación de viguesas pioneiras debe ser ampliada coa das contemporáneas que loitan teimosamente pola igualdade real en todos os ámbitos da sociedade.

Vigo nunha nova Holanda

/en , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a comentar o libro de Antón Baamonde, Unha nova Olanda. De Ferrol ao Porto: as cidades galegas e o norte de Portugal no escenario global:

O debate sobre o futuro das cidades e das formas urbanas no escenario global sitúase cada vez máis no centro da axenda política galega. A pandemia da covid-19 obrigou a todas as cidades a enfrontar os seus problemas de mobilidade, tamaño e competitividade no marco do mapa galego, peninsular e europeo. O corenta aniversario do Estatuto de Autonomía (1981) e do que foi a batalla da capitalidade e do reparto das súas sedes e institucións entre Santiago, na súa maior parte, e A Coruña, ofrece a oportunidade de reconsiderar este modelo hipercentralizado, que danou o lugar de Vigo como primeiro motor urbano de Galicia ao longo do século XX. Como xa non se pode esconder o feito de que, desaparecidas de forma infame as dúas caixas de aforro galegas, as rexións urbanas de Vigo e A Coruña son hoxe dependentes económica e socialmente das súas empresas tractoras, Citroën e Inditex respectivamente; dúas industrias, a da automoción e o vestiario, sometidas a delicados procesos de mudanza climática, dixital e loxística que precisan para desenvolverse e subsistir da posta en marcha en cadansúa área de influencia de novas infraestruturas e procesos de I+D+i aos que non son alleos factores moi complexos de orde planetaria.

O cambio climático e o obrigado proceso de descarbonización sinala un rumbo cara un mundo descoñecido no que un clima moderado como o das nosas cidades portuarias do bordo atlántico pode ser unha vantaxe competitiva para elas, mais aínda fronte a unha previsible crise hídrica no interior da península ibérica. Como o feito de que o futuro de Galicia está unido ao da súa dimensión urbana, xa que as nosas cidades acollen a 1,9 millóns de habitantes, o 70 % da nosa poboación; cidades todas elas consideradas medias, segundo as definicións europeas, capaces de xerar o 82 % do valor engadido bruto e a ocupar o 76 % do emprego. Cifras que ofrecen unha oportunidade e ao mesmo tempo unha obriga para reorientar o proxecto do noso autogoberno e a organización do territorio galego e das súas infraestruturas básicas. Como xa sucedera hai un século cando Antón Villar Ponte e o arquitecto Antonio Palacios reclamaban que Galicia contase cunha grande cidade, «unha potente Barcelona do Atlántico» que recollese «a modo de encoro, a sangría solta da actual emigración», a Galicia por vir está obrigada a repensar de forma estratéxica o seu mapa urbano. En definitiva, o futuro de Galicia será o das súas cidades.

Ideas, datos e reflexións anteriores recollidas dun ensaio recente, «Unha nova Olanda. De Ferrol ao Porto: as cidades galegas e o norte de Portugal no escenario global» (Galaxia 2021), no que o filósofo Antón Baamonde propón que «Galicia ten que pensarse a si mesma como unha única cidade con varios nós», «como un diamante con vértices nas sete cidades» no que cada unha mantén unha identidade marcada polos seus usos e costumes, tradición e carácter propios. Unha idea estratéxica para a modernización dunha Galicia urbana policéntrica, artellada en rede como un diamante de sete puntas, como unha nova Holanda, que procura a súa masa crítica coa complementariedade demográfica e económica que lle ofrece o Norte de Portugal conformando «un eixe atlántico que funcionaría como un imán de atracción de investimentos, poboación, recursos e talento». Constituiríase así para Antón Baamonde unha Metrópole do Atlántico, unha rede urbana de Ferrol ao Porto, de 6,5 millóns de habitantes (superior á poboación de Dinamarca ou Irlanda), dos que 2,7 corresponden a Galicia e 3,8 ao Norte de Portugal, que tería visibilidade no marco das rexións urbanas europeas, sendo alternativa ao actual modelo conservador madrileño que considera a península enteira como o seu hinterland.

Concretar este modelo iberista de metrópole do Noroeste peninsular, xustificado pola complementariedade urbana e forte interrelación social, económica e cultural entre Galicia e o Norte de Portugal, obriga a pensar a outra escala, mirando ao tempo ao mapa europeo e ao peninsular, máis aínda cando as fronteiras están máis diluídas e a globalización estendida até os últimos recantos. Obriga a reconsiderar as prioridades do mapa ferroviario de altas prestacións, priorizando estratexicamente a conexión con Porto, como a recuperar a vella idea da xestión integrada dos aeroportos de Galicia. Como obriga a repensar con outra ollada os proxectos estratéxicos das cidades galegas, como o de Vigo, área metropolitana chamada a converterse por poboación e situación xeográfica no referente do polo galego desta nova Holanda, o que facilitaría a recuperación da confianza perdida nas últimas décadas de autonomía e reafirmaría o seu dinamismo e caos creativo como expresión da súa identidade portuaria, industrial e cultural da que a súa cidadanía se sinte tan orgullosa.

Luces de longo alcance

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á polémica sobre a instalación en Vigo da decoración e dun mercado de Nadal:

Pertenzo a esa parte da veciñanza viguesa que non comparte o entusiasmo da alcaldía pola celebración do Nadal convertendo o espazo público do centro nun parque temático. Unha desmesura de non sei cantos millóns de leds e da instalación de non se sabe cantas atraccións de feira que, máis alá das brincadeiras do primeiro edil nos estudios abusando do emprego de adxectivos en grao superlativo, afonda nunha coidada estratexia política de xentrificación do modelo urbano até facer case irrecoñecible Vigo á súa propia veciñanza.

Para relucir Vigo non precisa iluminar con milleiros de luces a Araucaria excelsa da Alameda, o indiscutible teito centenario do noso primeiro xardín urbano, chantada alí dende antes de 1880, e dende entón tinguida pola luz atlántica que acoitela a brétema sobre a ría. Como tampouco semella moi razoable instalar luces noutras árbores case centenarias da Praza de Compostela cargándoas co cableado e estresándoas coas tarefas de colocación e retirado.

Non é a mellor solución instalar un mercadiño de Nadal na Alameda coas súas estruturas, cables, pérgolas, altofalantes e case un cento de casetas de restauración, artesanía e vestiario sobre un espazo tan sensible como o deste xardín no que dende hai décadas medran até 45 especies arbóreas, algunhas delas protexidas, incluídas no catálogo de árbores singulares viguesas, como magnolias, castiñeiras de indias, teixos, nogueiras americanas, estripeiros, casuarinas, pradairos, entre outras. Como é tamén desafortunado que se modifique a atmosfera deste noso xardín botánico utilizando 27 canóns de neve artificial tres veces o día.

Tras a remodelación de 1925, na que foi derrubado o enreixado e o palco da música, concibiuse a Alameda como un filtro urbano natural que illase o rebumbio da cidade e o do porto. Artellouse así como asociación vexetal ornamental con cadansúa franxa de luz e sombra, coa súa cadencia de árbores en ringleira, estanques e parterres florais. Un deseño que amosa o claro interese botánico que hai máis dun século existía naquel Vigo portuario e cosmopolita capaz de transformar a alameda do ensanche de García Olloqui nun espazo interxeracional de calma, paseo demorado, encontro e conversa sosegada, onde ademais se podían escoitar os trilos de andoriñas e outras aves urbanas.

Aquel espírito xenuíno de xardín da Alameda quedou forxado nunha placa histórica de ferro, instalada no paseo central, na que aínda se pode ler: «Sendo estes xardíns propiedade de todos os cidadáns a todos eles interesa a súa conservación. Por isto os pon baixo o seu coidado e vixilancia. O Alcalde». Chamamento ao exercicio dun civismo que non perdeu vixencia ningunha e que debería ser asumido tamén polos responsables deste mercadiño para o que con certeza atoparíase unha localización máis idónea nas instalacións portuarias.

Xaora, como sinala Marcos Calveiro nas recomendabilísimas páxinas de Todos fomos (Xerais 2021), novela de intriga cen por cen viguesa, ambientada no esquecido barrio de Teis, a pesar de tantos millóns de luces e adornos de Nadal, Vigo continúa sendo «a xigantesca aldea caótica e desordenada que fóra sempre». Esa fronteira do alén (Ferrín dixo) «á que amamos polo seu caos e, por enriba de todo, pola súa luz; unha luz –nas palabras luminosas de Calveiro– que fai rexurdir a calquera das súas propias cinzas e reconstruírse día a día; unha luz fulcral que non se detecta en ningunha outra cidade».

Abofé que a escenografía efémera deste enorme decorado de Nadal, ademais do seu custe eléctrico e contaminación luminosa, non pode ocultar os problemas que Vigo arrastra dende hai décadas. Abonda ler as magníficas páxinas económicas de Faro de Vigo para saber que os sectores aínda básicos da economía viguesa, a automoción, as actividades portuarias e as de construción naval están ameazados; que o AVE non chegará na vindeira década nin por Cerdedo nin por Mondariz; que sacar adiante a Saída Sur ferroviaria requirirá moito esforzo colectivo ou que Peinador contará apenas coas liñas subvencionadas polo propio concello.

Neste contexto de dificultades, agravado polas incertezas dunha pandemia que non ten trazas de abandonarnos decontado, Vigo precisa con urxencia  prender outras luces, estas de longo alcance: as da memoria, as da protección do noso patrimonio natural, arquitectónico e cultural, as da planificación estratéxica e innovación, as do emprendemento, as da participación cidadá… Luces que permitirán deseñar o proxecto do que será o Vigo futuro, que aventuro como sucedeu até agora capaz, a pesar de todo, de volver a reconstruírse. E se queremos gozar de luces fermosas e de longo alcance todo o ano podemos gozar do espectáculo diario do solpor sobre as Cíes dende o Paseo de Afonso e outros miradoiros nosos.

Vigo merece outro tren

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á reclamación da mellora ferroviaria na área metropolitana de Vigo:

No Vigo actual, unha cidade sometida aos rigores da grandilocuencia e da polarización política, contamos cunha estación de velocidade alta, a chamada «Vigo Urzaiz», incrustada agora dentro dun enorme centro comercial de arquitectura de autor (Thom Mayne), o inaugurado como «Vialia Vigo»; un edificio presidido pola polémica reconstrución «decorativa» do que foi a fachada pétrea dunha estación do ferrocarril de 1878, incrustada a súa vez sobre o muro centenario do barrio de Casabranca. Unha intervención urbanística complexa sobre o que foron terreos ferroviarios, na que participan tres administracións e unha concesionaria privada francesa, adxudicataria durante 50 anos, que dota á estación de Adif de carácter intermodal coa instalación dunha estación anexa de autobuses interurbanos (aínda en construción), e conecta en túnel a rúa Lepanto coa AP-9 e a rúa García Barbón con Vía Norte por elevador escultórico. Obras que transforman o espazo público e amplían de forma moi considerable a dotación comercial e de lecer no centro da cidade, con consecuencias que polo momento se descoñecen tanto para o pequeno comercio local como para a mobilidade de vehículos e peóns nas proximidades dun punto esencial no acceso e saída da cidade.

Emporiso chama moito a atención o feito de que se inaugure aos catro ventos semellante intervención urbanística e comercial no barrio da Estación cando Adif anuncia que dende o vindeiro mes de decembro chegar de Vigo a Ourense nos trens Alvia que saen de «Vigo Urzaiz» levará case tanto tempo como a viaxe da cidade das Burgas até «Madrid Chamartín» prevista en dúas horas e cuarto. No mellor dos escenarios previstos por Adif a viaxe en tren dende Urzaiz a Chamartín terá unha duración de 4 horas e 16 minutos, traxecto que obrigará a viaxar por Compostela utilizando o chamado «bypass de Conxo». Sen dúbida, unha solución decepcionante para a competitividade do ferrocarril como saída á Meseta e que despois de décadas agardando pola auga de maio que suporía a finalización das obras de Alta Velocidade en Galicia amosan o fracaso da estratexia ferroviaria viguesa: polo momento non está prevista a chegada do AVE a «Vigo Urzaiz». A cidadanía viguesa terá que contentarse con viaxar a Ourense por Compostela en unidades de Velocidade Alta, como xa ven facendo dende a apertura do Eixe Atlántico Ferroviario, que une Vigo coa Coruña.

E o lamentable do caso é que esta situación non ten perspectivas de ser mellorada nun prazo de tempo razoable, xa que cada ano semella máis evidente que a alternativa viguesa de enlace directo con Ourense por Cercedo camiña a converterse noutra desas enxeñarías que queda no papel, como recoñecen xa abertamente algúns dos que foron os seus promotores e como parecen indicar as cativas previsións orzamentarias para continuar os seus estudos preliminares. Variante para a que a Plataforma pola Defensa do Ferrocarril Vigo-Ourense por Mondariz, entidade civil de carácter apartidario, propón unha alternativa seguindo o curso do río Tea e pasando por baixo da serra de Avión, que estima a duración da viaxe en unidades AVE entre ambas as dúas cidades en 25 minutos. Unha alternativa que merecería ser valorada polas administracións e colectivos empresariais e sociais do Vigo metropolitano, como xa está sucedendo en Ourense, onde diversas entidades apoian que se solicite ao Ministerio de Transportes un estudo informativo deste enlace directo. Solución, ademais, coherente coa prevista Saída Sur, que convertería a «Vigo Urzaiz» en estación de paso cara a fronteira portuguesa, o que facilitaría o enlace coa liña de Porto e Lisboa.

E se isto non abondase, tampouco son alentadoras no entorno vigués as perspectivas de máis frecuencias (incluídas as nocturnas) para o Tren do Eixo Atlántico (Vigo-A Coruña), tanto das que saen de Urzaiz como de Guixar, nin de recuperar as liñas nocturnas con Madrid e Barcelona, nin sequera de mellorar as do transfronteirizo Tren Celta que nos une con Porto e co «tren foguete» cara Lisboa. Unha situación de precariedade que foi denunciada estes días pola Coordinadora Galega polo Tren Público, Social e Sostible que con motivo da declaración de 2021 como ano europeo do ferrocarril solicita unha oportunidade para relanzar este medio de transporte ao servizo das persoas, por consideralo como o máis seguro e eficiente enerxeticamente polas súas menores emisións. Unha proposta dunha nova cultura do ferrocarril de proximidade que deseñe unha nova rede de servizos, capaz de recuperar circulacións e paradas suprimidas e potenciar o transporte de mercadorías.

A Vigo non lle abonda con contar cunha estación de ferrocarril con carcasa comercial tan impresionante como a de «Vialia Urzaiz». Vigo merece outro tren e neste anceio case está todo por facer.

Digo Moraima

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a conversa de Moraima con Siri:

Esta fin de semana correu pola rede como auga da fonte a conversa entre Moraima, unha picariña galegofalante de tres anos, e Siri, unha intelixencia artificial (IA) con funcións de asistente persoal para o sistema iOS. Pouco menos de minuto e medio que sintetizan a situación dramática da lingua galega hoxe representada na imposibilidade de que Moraima atope resposta algunha de Siri en galego, a súa lingua materna. Con 300.000 chíos en Twitter, cen mil visionados en Facebook e milleiros de copias distribuídas nos grupos de Whatsapp, apenas nos dous primeiros días de que o vídeo fose compartido pola súa nai, a conversa asombra e emociona ao mesmo tempo pola paciencia coa que Moraima repite en castelán cada unha das respostas de Siri como pola consciencia sociolingüística prematura da pequena que xa sabe que non é entendida polo feito de que ela fala galego. Unha experiencia semellante á que vive cada día na súa escola infantil ou no parque onde brinca polas tardes no que as picariñas galegofalantes dende o berce coma ela son consideradas como rara avis ou seres extraterrestres –iso si, moi riquiñas, moi curriñas, moi listas e moi bonitas– polo feito de utilizaren unha lingua en perigo inevitable de extinción.

A conversa de Moraima con esta IA (un robot, como Alexa ou como a recente MUM de Google) amosa que polo momento o galego carece de presenza nestas interfaces de intelixencia artificial que achegan información inmediata e foron concibidos para ser utilizados de forma habitual pola maioría das persoas usuarias da rede. Unha carencia que reforza os prexuízos existentes sobre o seu carácter como lingua subalterna e, a fin de contas, inútil para as novas tecnoloxías. Unha situación de clara inferioridade que sofren tamén o catalán e o éuscaro, linguas cooficiais coma a nosa, que carecen tamén de voces propias para estes sistemas de IA, mesmo a pesar dos anuncios de acordos dos responsables das súas políticas lingüísticas coas empresas tecnolóxicas para poñelos en funcionamento decontado. Unha estratexia normalizadora á que se suma agora a Xunta de Galicia co anuncio do proxecto «Nós de Intelixencia Artificial» que en colaboración coa USC e diversas empresas privadas tecnolóxicas pretende desenvolver nos próximos cinco anos recursos dixitais como sintetizadores de voz, recoñecedores de fala e xeradores de lingua natural que permitirían como pretende Moraima que Siri, Alexa, MUM ou outras novas IA falasen galego.

Xaora, a gravación da conversa de Moraima con Siri é ademais un documento testemuño excepcional que amosa a excelente competencia oral da rapaza en galego xusto días antes do inicio da súa incorporación á escola ordinaria onde é probable que deixe de utilizalo como a súa lingua de instalación. E no se trata esta dunha predición do mago Merlín como da teimosa experiencia de milleiros de familias que vivimos como as nosas crianzas entraban na escola infantil falando galego e pouco despois abandonaban a súa lingua familiar. Proceso de substitución do galego familiar pola castelán escolar que os datos da enquisa de uso e coñecemento do galego do IGE (2019) amosan foi acelerado tras a posta en vigor do Decreto Feijoo (o Decreto 79/2010), que contribuíu a erradicar de forma extraordinariamente eficaz o emprego do galego na 2º etapa da Educación Infantil. En ausencia de publicación por parte da Consellaría de Educación da avaliación anual dos resultados da aplicación deste tan mal chamado «Decreto de Plurilingüismo», prevista na adicional quinta, o que transcorrida xa unha década constitúe unha  irregularidade inadmisible, abonda con botar man do quinto informe diagnóstico do Comité de expertos da Carta Europea das Linguas Rexionais e Minoritarias para comprobar que en Galicia «a transmisión da lingua de pais a fillos xa non está garantida».

Nesa probable ruptura futura da cadea de transmisión da lingua familiar, reside a extraordinaria forza emotiva da conversa viral da bonita Moraima con Siri. Como na previsible falta de amparo dos dereitos lingüísticos da pequena e da ausencia de políticas eficaces de fomento do galego na escola que eviten o abandono do galego por parte desta xeración das que serán as avoas da fin do século XXI reside o maydad emitido por Moraima coa caligrafía clara do entusiasmo e da ledicia na frecuencia infantil da verdade. Inevitablemente, celebrando o sorriso de Moraima lembramos os versos que Celso Emilio Ferreiro dedicou a súa amada: «Cando quero sorrir / digo Moraima. / Digo Moraima / cando a mañá é clara. / Digo Moraima / e a tarde ponse mansa». Como na xeitosa fala galega da pequena Moraima identificamos aqueloutros de Celso Emilio: «Digo Moraima / cando semento a esperanza. / Digo Moraima / e ponse azul a alba». Digo Moraima.

«O Xurelo», unha viaxe en nome da vida

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao 40 aniversario da expedición do Xurelo á Fosa Atlántica:

No suplemento dominical de Faro de Vigo do 4 de outubro de 1981 Manuel Rivas publicou unha das mellores páxinas da historia do decano e do xornalismo galego. Rivas relatou de forma maxistral a incrible expedición á Fosa Atlántica do Xurelo, un palangreiro de madeira de 21 metros de eslora, construído nos estaleiros artesanais do Freixo de Outes. Unha travesía organizada por Esquerda Galega (EG), que asumiu tamén os seus custes (arredor do medio millón de pesetas) coa intención de denunciar na comunidade internacional os vertidos de residuos radioactivos que oito países europeos facían na chamada Fosa de Hércules fronte a costa galega.

«Unha viaxe en nome da vida» (así titulaba Rivas en Faro), iniciada con rumbo incerto no peirao de Colón de Ribeira na mañá do luns 14 de setembro, na que ademais do patrón e armador Anxo Vila e tres dos seus tripulantes, participaron os tres concelleiros de EG, o vigués Paco García, o coruñés Gonzalo Vázquez Pozo e o moañés Manuel Méndez; os ecoloxistas Henrique Álvarez Escudero e Roxelio Pérez Moreira; e os xornalistas Manuel Rivas, Manuel Rico, Xesús Naya, Xurxo Lobato e Xosé Castro.

Despois de tres días de mar, cando amencía o xoves 17 de setembro o Xurelo achegouse a dúas embarcacións de carga, o Louise e o Kirstem Smith. Chegara á Fosa, o que foi posible grazas á pericia dun home de mar como Anxo Vila que contou apenas como axudas a navegación dunha carta náutica, dun radar avariado de alcance limitado e das conexións coas radios costeiras de Fisterra e Vigo. E naquela altura a embarcación de madeira de 69 toneladas quedou literalmente emparedada entre os dous cargueiros holandeses mentres descargaban os seus bidóns radioactivos, escoltados pola Pyet Heim, unha fragata da armada de guerra holandesa que lles daba soporte. Xaora, foi aínda máis impresionante a resposta da tripulación do buque no que ondeaba a bandeira galega que, se ben non puido evitar os vertidos, deitou ao mar o seu armamento de flores (ramos de caraveis), amosou pancartas, emitiu textos pola radiofonía, fixo fotografías e vídeos, cantou o seu himno e berrou «Viva a Humanidade!», amosando que o galego é un pobo pacífico até o lirismo.

Como memorable para o movemento ecoloxista galego continúa sendo tamén a mensaxe emitida en galego e inglés pola radio do Xurelo, o martes 15 de setembro camiño da Fosa, a todas as embarcacións que se cruzasen na súa onda, un texto efémero do que circulan varias versións mais que forma parte tamén da historia de Galicia e cuxa transcrición documentada debería ser utilizada hoxe nas aulas galegas:

«Camiñamos cara o lugar da agresión a protestar, a pór de manifesto o noso máis rotundo non a contaminación e a morte.
Queremos alertar a todos, avisar a berros que están a emporcar o noso hoxe e a matar o futuro.
Queremos facer medrar a protesta ata que lles sexa imposíbel seguir xogando coa vida.
Queremos compartir a defensa da saúde e da vida de toda a humanidade.
Queremos que cada vez máis Galicia se faga oír no seu rexeitamento de toda agresión e na súa aposta polo benestar e a paz.
Pola saúde e a vida do pobo galego.
Pola saúde e a vida. De todos os pobos sedentos de paz».

Ao regreso, coa mar un pouco máis brava, máis coa tripulación satisfeita pola «misión cumprida», o Xurelo emproou cara o porto de Ribeira: documentaran a existencia dun cemiterio de residuos nucleares moi preto das nosas costas.

Un ano despois houbo unha segunda expedición, na que ademais do buque de Ribeira, participaron outras embarcacións: dous pesqueiros fretados polos concellos de Vigo e a Coruña, o Pleamar, no que viaxou o alcalde Manuel Soto, e o Arousa I, ao que se uniu o Sirius de Greenpeace, que trataron de evitar que varios buques holandeses e británicos descargasen máis bidóns. As fotografías dos vertidos, tomadas nestas expedicións, as primeiras imaxes sobre o tema publicadas nos principais medios de comunicación europeos, como as manifestacións contra o cemiterio nuclear mariño e os intentos de activistas de EG desprazados ao porto militar holandés de  Zeebrugee coa intención de bloquear o embarque de residuos, contribuíron a que en 1983 a Organización Marítima Internacional acordase unha moratoria dos vertidos e que dez anos despois fosen definitivamente prohibidos polo Convenio de Londres.

Aquelas mobilizacións contra os vertidos, promovidas por Esquerda Galega, o partido liderado por Camilo Nogueira, constituíron o primeiro conflito internacional promovido por Galicia e amosaron que para o país noso o posible é moito máis do que podemos imaxinar. Corenta anos despois da travesía dos heroes do Xurelo é de xustiza lembralos pola súa causa en nome da vida e reparar en que 142.000 toneladas residuos nucleares permanecen entulladas a 4.000 metros de profundidade e a pouco máis de 300 millas da costa galega.