Villalta

Lembramos hoxe o vixésimo cabodano de Luísa Villalta, homenaxeada este 17 de maio. Tras anos de esquecemento editorial, apenas roto pola publicación de Papagaio (Laiovento 2006), en colaboración coa fotógrafa Maribel Longueira, e máis recentemente d’ As palabras ingrávidas (Centro Ramón Piñeiro 2020), textos escritos (un por día) en diálogo con outros da poesía universal, nos dous meses anteriores ao seu pasamento, nas marxes do Almanaque poético (2004) da editora portuguesa Assírio & Alvin, apareceron, por fin, nas librarías de noso a súa poesía reunida, Pensar é escuro (Galaxia 2023), así como varias achegas biográficas e escolmas da obra dunha autora que durante a súa traxectoria literaria (apenas dúas décadas) teimou na procura da verdade dende a concreción da palabra poética e dunha insurxente liberdade creadora. Publicacións, entre as que salientamos a escolma Así vou eu, formando parte (Chan da Pólvora 2024) de Eva Veiga e Pilar Pallarés, o ensaio e libro das amizades Abonda con vivir (Xerais 2024) de Montse Dopico, e o álbum para lectorado novo Alma de violino (Xerais 2023) de Beatriz Maceda, Eli Ríos e Laura Suárez, que dende lecturas plurais coinciden en retratala como unha poeta, dramaturga, narradora, ensaísta, articulista, música, violinista, filóloga, profesora, membro da directiva da AELG e activista… radicalmente comprometida con Galiza e coa súa lingua. Foi a poeta coruñesa, en palabras de Pilar Pallarés, «autora dunha poesía en que coexisten altura intelectual e carácter civil», «sabia no respecto dos contrarios». Foi muller feminista, nacionalista e de esquerdas nunha sociedade literaria de homes, en palabras do seu compañeiro no conservatorio da Coruña Xurxo Souto, «conectada coa forza da vida» e «capaz de romper a orde entre música e poesía». Deixou Luísa un legado literario, edificado con palabras de denuncia que non perderon actualidade ningunha, e que para a súa amiga Marga do Val están «enroladas no seu compromiso ético e político».

Publicado en Nós diario: 06/03/2024

Queizán pioneira

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a escritora María Xosé Queizán con motivo do premio Laxeiro que recibiu o pasaso 23 de febreiro::

Coincide este 8 de marzo co premio Laxeiro 2024 outorgado á escritora María Xosé Queizán. Un recoñecemento para unha creadora, pensadora e axitadora viguesa, exemplo para a Fundación Laxeiro de «compromiso coa cultura galega a través da creación e do pensamento» feminista. Unha pioneira no mundo da escrita contemporánea en lingua galega dende a publicación d’ A orella no buraco (Galaxia 1965), a súa primeira novela, como tamén da reivindicación feminista, fose como ensaísta, autora de títulos primeiros nesta causa como A muller en Galicia (Ediciós do Castro 1977), fose como promotora de organizacións feministas como Asociación Galega da Muller (AGM, 1976) e Feministas Independentes Galegas (FIGA 1978), de publicacións como a revista anual Festa da palabra silenciada (1983-2014), da que foi directora. Sen esquecer as iniciativas feministas e artísticas diversas nas que participou: o Teatro de Arte e Ensaio da Asociación da Prensa de Vigo (1958), do que foi promotora e actriz; o Teatro Popular Galego da Asociación Cultural de Vigo (1967), do que foi fundadora; ou a colección «As literatas» de narrativa escrita por mulleres publicada por Xerais (1999), da que foi directora. Sen menoscabo de ser autora dun completísimo catálogo literario que vai da novela e o relato ao ensaio, da poesía ao teatro, do cinema á tradución, Queizán é unha das figuras cimeiras da cultura galega do noso tempo que, a pesar de iniciativas como esta da Fundación Laxeiro ou doutras homenaxes recibidas en Vigo, aínda non foi recoñecida como merece.

Non se poden entender os feminismos actuais sen o teimoso compromiso de María Xosé Queizán que dende hai cincuenta anos participou en todo tipo de iniciativas, manifestos, artigos, estudos, conferencias, debates, xornadas formativas e mobilizacións sobre a situación da muller e a conquista dos seus dereitos que a converteron en referencia do movemento feminista galego. Un camiño sempre arriscado, como o da manifestación na que participou, convocada por AGM o 5 de marzo de 1977 á porta do Corte Inglés de Vigo polo despedimento dunha empregada (Encarna López), que coincidiu coa primeira celebración en Vigo do 8 de marzo (efeméride considerada folclórica, entón, polos sindicatos e partidos de esquerda), que en realidade perseguía denunciar por vez primeira un caso de acoso sexual encuberto pola empresa. Como participou Queizán nas batallas das leis do divorcio e do aborto, tan presentes no Festival Feminista celebrado en Castrelos o 29 de xuño de 1980, organizado pola Coordinadora Feminista de Vigo. Como Queizán escribiu moreas de artigos denunciando a discriminación salarial e a violencia sobre as mulleres, ao tempo que animou en xuño de 1996 o encontro de poetas peninsulares e das illas en Vigo, organizado pola FIGA e a Concellaría da Muller. Sen esquecer o pulo que dende a vicepresidencia do Consello Municipal da Muller do Concello de Vigo, creado o 2 de decembro de 1993, Queizán imprimiu a celebración do 8 de marzo e a visibilidade na cidade das mulleres e da súa memoria.

Nacida na rúa Urzaiz, na altura do muro da Estación, Vigo foi para María Xosé Queizán o seu berce e cidade amada, como confesou nas páxinas de Vivir a galope (Xerais 2018), o seu referencial libro de memorias: «Vigo é o ritmo humano proletario no que aprendín a camiñar e o aroma peixeiro embriagando as entrañas da cidade, o manifesto atlántico que me orienta». «Cada vez que chego a Vigo e enxergo a ría, chéiroa, sinto unha intensa emoción que me obriga a respirar profundamente e a amar a vida». Unha cidade que, ademais, protagonizou algunha das súas mellores páxinas literarias na novela Amor de tango (Xerais 1992), texto inesquecible sobre a contribución das mulleres viguesas, tanto as traballadoras da conserva como as rapazas dos esperanzados anos vinte, anteriores á Guerra Civil, na conformación de Vigo como unha urbe industrial e cosmopolita. Un libro que contén o primeiro itinerario do mapa do Vigo literario, ao que Queizán tamén contribuíu coa súa novela negra Ten o seu punto a fresca rosa (Xerais 2000) e cos relatos de Sentinela alerta (Xerais 2002).

Xaora, nunha obra escrita dende o seu optimismo feminista e os criterios da racionalidade e a confianza na ciencia, María Xosé Queizán salientou a necesidade de fuxir de calquera tipo de sentimentalismo e procurar a liberdade do ser humano, sometido aos condicionantes da sociedade patriarcal. A súa obra (como a propia vida) constitúe un esforzo por ofrecer unha reflexión sobre a palabra literaria como forma de poder e, ao mesmo tempo, utilizar o poder da palabra como medio para inventar novos modelos de igualdade na relación entre os seres humanos. Un admirable exercicio de coherencia vital e de reflexión literaria permanente que merece ser salientado. Grazas, María Xosé.

Elas, exiliadas e emigrantes

Dedico  o artigo da semana en Faro de Vigo a exposición «Pontevedra e América. Unha mirada feminina 2023» :

No espazo público da ampla terraza de Vialia, diante da Sala Inmersiva, estivo instalada durante dous meses a exposición itinerante «Pontevedra e América. Unha mirada feminina 2023» producida pola Cátedra Iberoamericana da Universidade de Santiago dentro dun convenio coa Deputación de Pontevedra. Unha interesante mostra de rúa que na súa segunda edición narra a historia de trece mulleres pontevedresas que dunha ou doutra maneira foron marcadas pola emigración americana en diversos países, momentos e circunstancias persoais. Trece vidas doutras tantas mulleres anónimas que para as comisarias da mostra, a responsable da cátedra, a profesora María Cadaval Sampedro, e a catedrática emérita María Xosé Rodríguez Galdo, achegadas ao universo amplísimo de «xentes sen historia que protagonizan maioritariamente a nosa historia migratoria».

Trece paneis informativos que honran a mulleres nacidas na emigración como Chita Lamas Barreiro (1909), a primeira voz feminina do exilio galego en Arxentina; Reyna Pastor (1931-2021), profesora universitaria en Rosario e Noemí Cendón (1967), primeira muller en presidir a Irmandade Galega de Venezuela. Mulleres que colleron de forma obrigada os camiños do exilio construíndo as súas vidas, ou boa parte delas, alén mar como Sofía Novoa Ortiz (1902-1987), Concepción Pazó (1907), Blanca Rodríguez Sáez (1897-1972), Margarita Bilbatúa Zubeldia (1900-1979) e Rosina Villaverde (1917-1925) ou outras como Bernarda Pereira Solla (1893-1987) e Concha Nogueira Miguel (1933) que migraron a Venezuela e logo regresaron. Mulleres como Antía Cal (1923-2022) e María Xosé Porteiro que coincidindo cos anos de infancia viviron en Cuba a experiencia emigrante ou o caso singular da mestra e concelleira viguesa Isaura Abelairas (1951-2021), que recuperou os lazos coa familia cubana, interrompidos noutro momento do pasado.

Vidas tráxicas de exilio, como a de Margarita Bilbatúa Zubeldia que, tras o fusilamento en Pereiró dos seus tres irmáns, Antonio, Demetrio e Luis o 27 de agosto de 1936 e ser detida en outubro, fuxiu de Vigo coa súa nai e peregrinou por campos de concentración franceses, antes de embarcar en Calais no Statendam rumbo a México onde arribaría o 26 de xuño de 1939. Unha peripecia de novela desta costureira socialista viguesa, que teimou até reunir con ela en 1945 en México DF a súa cuñada e os seus sobriños, Ángel e Demetrio, os dous fillos do seu irmán Demetrio, coñecido fotógrafo da rúa Príncipe, que se formarían no Colexio Madrid e no Instituto Luis Vives, que anos despois se converterían en referentes do cine mexicano.

Como as tintas da traxedia do suicidio colectivo dos nove pasaxeiros do bou Eva, o 23 de abril de 1937 no porto de Vigo, marcaron dende os catro anos a vida da viguesa Concha Nogueira Miguel, filla de dous dos suicidados, Carmen Miguel Agra e Anxo Nogueira Nogueira. Ela e a súa irmá pequena serían dende entón «as nenas do bou», apelativo que as perseguiría ao longo dunha vida que construíron agarimadas polos seus avós e polos seus tíos Concha e Jacinto. Tras aprender as primeiras letras na escola de dona Irene, xunto ao cine Tamberlick, Concha estudou para secretaria no colexio Vivas de Príncipe, tendo o seu primeiro traballo con Celso Isla Couto. En 1955 emigrou a Venezuela onde residiu durante unha década, se afiliou ao Partido Comunista e casou co vigués Francisco Mosquera.

Os camiños do exilio tamén marcaron a Sofía Novoa Ortiz, viguesa formada no Conservatorio Superior de Música de Madrid en piano e composición e na Residencia de Señoritas, institución dependente da Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas, onde tivo por mentora a María de Maeztu. Pioneira da formación musical, continuou os seus estudos en Francia e dende 1930 exerceu como profesora de música do Instituto Escuela. En 1937 Sofía embarcou en Lisboa cara a Nova York, onde anos despois se licenciaría en Filosofía e Letras na Universidade de Columbia. Catedrática de español no Vassar College de Nova York durante dúas décadas, a súa traxectoria foi recollida no magnífico libro de Carmen Losada Gallego, Sofía Novoa Ortiz. Pianista, pedagoga e exiliada (Instituto de Estudios Vigueses, 2020).

A pedagoga Antía Cal, fundadora do Colexio Rosalía de Castro, representa na mostra, as mulleres dunha familia emigrante. Nacida en La Habana viviu en Cuba até os nove anos, para instalarse entre Vigo e Murás, experiencia que recoñeceu como marcante no seu libro de memorias, Este camiño que fixemos xuntos (Galaxia 2006). Outro tanto recoñece a xornalista María Xosé Porteiro, emigrada a Cuba aos catro anos, que estudou a primaria e a secundaria na illa caribeña, unha herdanza de infancia e adolescencia emigrante cubana que ficará presente na súa vida.

Celebrarmos Rosalía

A recuperación da corda da dignidade para a figura literaria e política de Rosalía de Castro é un dos éxitos recentes máis rotundos da cultura galega. A celebración do 23 de febreiro, data de nacemento da escritora, promovida pola Fundación Rosalía de Castro (FRC) e pola AELG, gaña cada ano máis atención nos centros escolares, na rede de librarías do libro galego e clubs de lectura, ao tempo que as iniciativas de promoción rosaliana, como a alborada gaiteira, as lecturas públicas de textos da autora ou a proba do Caldo de Gloria en bares e restaurantes concitan tamén máis interese para públicos diversos. Iniciativas que neste 2024 se amplían da man da recentemente creada Fundación Xistral coa edición de 20.000 exemplares de Celebrarmos Rosalía, unha pequena e xeitosa antoloxía de textos rosalianos (prosa e verso) de corenta páxinas, agasallada nas librarías pola compra dun libro en galego entre o 6 de febreiro e o 3 de marzo. Anxo Angueira, arquitecto e obreiro primeiro da anovación da causa rosaliana, salienta no prólogo desta escolma que «celebrando a Rosalía e o seu día celebramos o que nos une, o que nos representa e o que nos move». Unanimidade que o incansable presidente da FRC atribúe a que Rosalía soubo tocar todas as cordas coas que fomos vibrando, desde o seu tempo, todas as xeracións galegas: a da dignidade para a fala, a xente e a terra nosa; a da igualdade para as mulleres, para as humildes e persoas excluídas; e a da liberdade. «Rosalía representa o noso orgullo para proxectar no mundo o que somos e queremos ser». Unha celebración a de cada 23 de febreiro, que como ven propoñendo dende hai anos a AELG debemos considerar como outro día para o libro galego, preñada da ledicia e da esperanza convocados por Rosalía nos versos da súa «Alborada»:

Canta, paxariño alegre,
Canta!
Canta porque o millo medre.
Canta!
Canta porque a luz te escoite.
Canta!
Canta que fuxeu a noite.

Publicado en Nós diario: 21/02/2024

Na Finca da Marquesa

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao Parque e Museo de Castrelos:

Camiñamos até a Finca da Marquesa, nome que a miña avoa Maruja empregaba para ao parque de Castrelos, coa intención de gozar nos xardíns históricos do Pazo da espectacular floración da magnolia soulangeana no seu máximo esplendor. Un manto rosa deitado sobre os prados e sendas da coñecida como «Pradaría do Té», que a causa do cambio climático adianta a súa presenza aos días da Candeloria, anunciando a despedida do inverno, xa que estes magnolios son as árbores que primeiro florecen en Castrelos. Un espectáculo natural único, marco das mellores autofotos posibles, que por riba neste ano chegou acompañado da floración do exemplar de camelia xapónica máis lonxevo de Galicia, coñecido como «Matusalén», que conta con máis de 150 anos de idade, incluído no Catálogo de Árbores Senlleiras de Galicia, situado no interior do labirinto de sebes de buxo do xardín francés. Dúas marabillas naturais de grande valor paisaxístico e botánico, pezas do patrimonio do Parque Municipal Quiñones de León, que o vindeiro 12 de decembro celebra o centenario da sinatura da súa cesión ao concello de Vigo por parte do último Marqués de Alcedo para a súa transformación en museo de arte rexional.

Unha visita aos xardíns históricos que iniciamos polo paseo dos escudos, situado no corredor lateral da Rosaleda, antigo invernadoiro, onde atopamos o primeiro escudo en pedra da cidade, que formou parte da fonte de Neptuno, coa torre do castro e a oliveira, peza defendida polo cronista oficial de Vigo Avelino Rodríguez Elías, que sería utilizada en 1987 como modelo do escudo oficial actual. Mais na visita sorprendeunos no xardín inglés a presenza nun pequeno estanque da figura de Neptuno, unha das iconas nosas, a escultura pública máis antiga non relixiosa das conservadas en Vigo. Trátase dunha peza granítica de metro oitenta de altura que, xunto a dous escudos e dous cipreses formaba parte da fonte de Neptuno situada na Porta do Sol, cuxa cronoloxía reconstruíu a historiadora Beatriz Liz de Cea. Instalada nun manancial de auga potable do que temos noticia xa no século XVII, foi restaurada en tempos de Filipe V (1795), momento no que se colocou a estatua de Neptuno, como reza nunha placa instalada no mesmo paseo do Escudos, ofrecendo para o médico Nicolás Taboada Leal, no seu libro Descripción topográfica e histórica de la ciudad de Vigo (1840), a mellor auga da cidade. Pezas da fonte de Neptuno, hoxe dispersas polos xardíns de Castrelos, que reunidas permitirían a súa reconstrución no propio Vigo vello.

Visita á Finca da Marquesa na que chamou a atención nosa o reclamo dunha exposición temporal no Museo municipal de Vigo «Quiñones de León»: «Alice Austen. Desfacer o xénero». Instalada no sobrado do museo, o que obriga a subir pola formidable escaleira interior de inequívoco sabor inglés, onde están instalados os dous murais de Urbano Lugrís procedentes do Hotel Moderno, «Mapa de Galicia» e «Misterios do mar», a mostra procedente do último Photoespaña recolle medio cento das 8.000 fotografías tiradas por Alice Austen, unha das precursoras e máis precoces fotógrafas estadounidenses. Artista rebelde representou a imaxe da muller moderna e independente que quixo ser. Coas súas accións performativas, creadas coas súas amigas e compañeira, cuestionou os roles de xénero e as convencións da vida vitoriana. E apostou a finais do século XIX de forma vangardista polo deporte, polo atletismo, tenis e ciclismo, actividade que abriu o camiño ao sufraxio feminino. Remata este relato expositivo de deconstrución do xénero, coas imaxes da casa ás aforas de Nova York, onde Austen viviu trinta anos con Gertrude Tate, a súa compañeira de vida, vivenda que quedou asignada nos EE.UU. como un espazo emblemático da historia LGTBIQ.

Unha exposición tan excelente en termos artísticos como sorprendente resultou para nós a súa instalación en tres salas do sobrado do Museo de Castrelos, descontextualizada do resto dos contidos do primeiro museo vigués, até agora pensabamos que centrado na historia da cidade e na exposición e custodia do legado de Policarpo Sanz. O certo é que saímos entusiasmados das experiencias vividas nunha mañá nos xardíns da Finca da Marquesa (Mariana de Wyte, a filla do Marqués de Alcedo) baixo a caloriña do sol de inverno, mais tamén confeso que marchamos algo confusos sobre cal é hoxe o perfil do primeiro museo da cidade, inaugurado o 22 de xullo de 1937 e dirixido e administrado dende o 15 de outubro de 1938 e durante catro décadas polo inesquecible Ángel Illarri Gimeno, que tanto agarimou o pazo, os xardíns como o auditorio. No centenario da cesión de Castrelos ao pobo de Vigo, ben sería contar cun plano estratéxico para a conservación e usos do parque e todas as súas infraestruturas para preservalas nas vindeiras décadas.

Narradoras

Inicio o ano Villalta relendo «Lúa», un conto longo da escritora coruñesa incluído en Narradoras (Xerais 2000). Un texto de escrita orixinal e espírito animalista, construído, como fixera John Berger en King, dende a ollada baixa dunha cadela. Un relato que pechaba aquel libro colectivo de 25 mulleres, o primeiro da colección Abismos, co que pretendiamos contribuír a ampliar a oferta de narrativa de muller en galego, cando era moi escasa a súa presenza nos catálogos e nos premios. Houbo que agardar a 2001 para que, por fin, gañase o Xerais de novela unha muller, Marilar Aleixandre, ou a 2005 para que Teresa Moure fose a primeira que obtivese o Premio da Crítica de Narrativa. Unha anomalía da nosa edición, que non se correspondía co liderado das mulleres nos barómetros lectores, que como sinalaban Teresa Cuíñas e Iria Sobrino no limiar de Narradoras, urxía normalizar: «se as mulleres son as que len, parece lóxico que tamén narren». Por ventura, dende comezo de século, vivimos o empoderamento das nosas narradoras, reflectido tanto nos premios (no Xerais, once; no Blanco Amor, cinco, os tres últimos consecutivos; nos da Crítica, seis) como nas listas dos libros máis vendidos ou na presenza habitual nos clubs de lectura. Mais tamén foron (e, aínda, son) numerosas as violencias que no proceso de recepción das súas obras sofren as narradoras, por parte dunha crítica masculina impregnada de resesos prexuízos patriarcais. Agardo que este ano no que celebramos a proeza creadora de Luisa Villalta, poeta, dramaturga, ensaísta, e tamén, narradora, axude a poñer o foco na excelencia da obra das nosas escritoras, en toda a súa diversidade. Polo que a min respecta non podo máis que recomendar tres grandes libros literarios cos que pechei as lecturas do pasado ano: a novela Furia (Xerais 2023) de María Reimóndez, o libro de relatos e poemas Cinco corujas (Através 2023) de Susana Sanches Arins e o libro de poemas Ultraluz (Xerais 2023) de Ledicia Costas. Por un ano de boas lecturas!

Publicado en Nós diario: 10/01/2024

Premiadas

Non obedece a azar ningún que nas últimas semanas catro creadoras galegas foran recoñecidas pola excelencia do seu traballo artístico. Refírome, claro está, á dramaturga Paula Carballeira, Premio Nacional de Literatura Dramática pola peza As alumnas (Galaxia, 2022); á poeta Yolanda Castaño, Premio Nacional de Poesía polo libro de poemas Materia (Xerais, 2022); á catedrática e directora de cine Margarita Ledo Andión, Premio Luís Porteiro Garea en recoñecemento ao seu traballo a prol da promoción e uso do galego na universidade; e á cineasta Jaione Camborda, Cuncha de Ouro do 71º Festival de Cine de Donostia polo filme O corno, protagonizado de forma brillante por Janet Novás. Unha proeza política e cultural destas mulleres arrichadas que co talento e afouteza da súa ollada superaron as convencións establecidas polo patriarcado, abordando temas transformadores ou rescatando memorias ocultas de mulleres rebeldes, por ventura, hoxe referentes. Velaí a reivindicación da mestra María Barbeito, símbolo da escola igualitaria da República, protagonista da obra de Carballeira. Velaquí os claroscuros da renuncia á maternidade e o diálogo coa memoria familiar e colectiva da proposta poética de Castaño, incansable activista da dignificación da nosa escrita. Eis a que definiu María Reimóndez como «experiencia visual» íntima e conmovedora de Camborda na procura do esencial das persoas, na que lonxe das olladas masculinas os corpos das mulleres expresan máis cas súas palabras a liberdade das súas escollas e renuncias. Propostas artísticas, como a de Ledo, nas que o emprego da lingua galega se constitúe en eixo normalizador, rachando cos prexuízos e superando barreiras, o que as converte en referentes para as súas artes como para os propios públicos. Beizón para as nosas premiadas tanto polos seus logros e fitos artísticos como polo comprometido das súas olladas e, o que creo tamén moi valioso, pola comunidade alternativa de lectoras e espectadoras que constrúen coas súas obras.

Publicado en Nós diario: 11/10/2023

Pioneira

Continuando co seu labor de facer visible o traballo das galegas nas letras, a Plataforma de crítica literaria A Sega homenaxeou a pasada semana a Aurora Marco, autora dunha amplísima obra de investigación que desvelou as historias de vida e deu voz a tantas precursoras e pioneiras que até agora permanecían silenciadas ou esquecidas. Homenaxe merecidísima á incansable catedrática compostelá de Didáctica da lingua e da literatura, xubilada xa como docente, coa que A Sega recoñece «ese traballo inxente de facer cantar as voces das pasadas en sinfonía estrondosa […] da nosa Señora das Letras 2023», unha das persoas imprescindibles da cultura e da historia de Galicia do noso tempo. Alumna de Gonzalo Anaya Santos e Ricardo Carvalho Calero,  compatibilizou o seu labor pioneiro como profesora de lingua e literatura na universidade de Santiago coa investigación centrada na historia das mulleres. Froito desta angueira publicou obras de referencia como Mulleres e educación en Galicia. Vidas de mestras (Ediciós do Castro 2002), Dicionario de Mulleres Galegas (ANT, 2007), Mulleres na Guerrilla Antifranquista (Laiovento, 2011) –na que se baseou o documental Silenciadas, dirixido por Pablo Ces, coproducido por ela e premiado co Mestre Mateo– e Elas (A xanela editorial, 2015), libro monumental no que ofrece biografías de 400 mulleres do país dende o século IV a 1975. Máis recentemente, na súa obra Irmandiñas (Laiovento, 2020), coincidindo co centenario das Irmandades Fala, recuperou o traballo das mulleres vinculadas co movemento irmandiño e a actividade galeguista. Obra esclarecedora sobre as dificultades e condicionantes que afrontaron mulleres como Elvira Bao Maceiras, María Miramontes, Olimpia Valencia, Emilia Docet ou María Luz Morales, mais tamén as integrantes case anónimas dos coros e cadros de declamación ou das diferentes iniciativas nas que estiveron presentes as galeguistas. Parabéns a admirada Aurora Marco por tan importante traballo e A Sega por recoñecelo.

Publicado en Nós diario: 23/08/2023

Multitudes

Multitudes (Xerais 2023) de María Reimóndez, continuidade directa de Cobiza (Premio Literario Pinto e Maragota á diversidade sexual e de xénero 2021), é unha das obras literarias máis valiosas das publicadas no que vai de ano. Novela de ficción científica localizada nun futuro distópico, tras o cataclismo perturbador da chamada Gran Desconexión, relata a travesía que emprenden as mulleres e os seres completos creados de materia vexetal no afán de rexenerar un mundo no que aínda priman a discriminación e o abuso. Novela polifónica de coidadosa estrutura fragmentaria, onde se alternan capas e substratos, como voces (humanas e non humanas), rexistros, tempos (non liñais) e localizacións, deita unha inequívoca ollada feminista que rompe cos binarismos e reclama o protagonismo liberador da disidencia onde nacen as resistencias das multitudes rebeldes organizadas. Narración cativadora pola policromía de personaxes, algúns memorables como Luchiña, a última galega, caracterizada pola propia lingua ou por nomes connotados na historia das mulleres, a narradora pretende que sexa a súa aparencia humana e existencia arbórea a que provoque na lectora un alleamento e ao mesmo tempo unha proximidade coas plantas como seres que senten, con memoria e capacidade olfactiva e visual. Puntos de conexión, interseccións nas que se materializan fendas de esperanza dun relato que queda aberto para unha probable terceira entrega. Engaiolante novela política consolida a María Reimóndez como unha das escritoras referenciais da literatura galega actual, inserida nunha tradición de autoras internacionais como Ursula K. Le Guin ou Margaret Atwood, que con temáticas transversais e de grande importancia social axudan a mirar o mundo cunha ollada máis crítica. Autora dunha obra na que aborda xéneros e rexistros diversos, creou unha comunidade de lectoras, ampliada con cada novo título, o que lle permitiu ser recoñecida polos estudos da crítica académica, mesmo da universitaria internacional.

Publicado en Nós diario: 10/05/2023

 

Matria

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á Matria, a longametraxe de Álvaro Lago protagonizada por María Vázquez:

O 25 de novembro de 1989 estreouse no cine Fraga Sempre Xonxa, a primeira longametraxe de Chano Piñeiro, tamén a primeira rodada en 35 mm do cinema galego e durante case tres décadas o filme en galego máis visto da historia. Estrea que formaba parte de Cinegalicia, nacido en Vigo coa vontade de ser o grande festival de cinema en Galicia, aínda que despois quedase nunha única edición na que tamén se estrearon outras dúas películas en galego, Urxa de Carlos A. López Piñeiro e Continental de Xavier Villaverde. Sesión recordada decote por Uxía Blanco, a Xonxa da fita do chorado boticario de Torrecedeira, hoxe concelleira viguesa de Muller e Normalización Lingüística, por aquel aplauso de quince minutos da platea en pé do Fraga, que serviu de adral da fantasía colectiva que procura dende entón facer cinema en Galicia e na lingua nosa. Acontecemento xeracional que Uxía Blanco lembrou no pase privado en Vigo de Matria, a película do director vigués Álvaro Gago, protagonizada por María Vázquez, tamén unha das rapaciñas do elenco infantil de Sempre Xonxa, que perseguía bolboretas tras Caladiño, serendipia afortunada que pecha o círculo iniciado polo soño cinematográfico amador de Piñeiro co trazado agora pola profesionalidade de Gago, que entón contaba apenas con tres anos.

Despois de máis de tres décadas, o cineasta vigués, que regresou ao país despois de formarse en teatro en Chicago e ampliar estudos de cinema na London Film School, presentou Matria, a súa primeira longametraxe na pasada Berlinale, na sección Panorama, e a súa protagonista María Vázquez, obtivo a Biznaga de prata á mellor interpretación feminina no Festival de Málaga, recoñecementos que aventuran unha grande acollida do público na súa estrea a vindeira fin de semana. Proxecto que Gago iniciara en formato curtametraxe cunha peza homónima de 21 minutos, dedicada e protagonizada por Francisca Iglesias Bouzón, actriz non profesional, a muller que coidara ao seu avó despois de quedar viúvo, premiada polos xurados dos festivais de Sundance, Cans e Seminci, como do Premio da Crítica de Galicia de 2018 de Cine e Artes Audiovisuais, que entón destacara que Gago «asumía o risco narrativo de fusionar a ficción cos recursos documentais coa intención de deitar unha ollada que desmitificase o mito do matriarcado galego». Continuidade dun proxecto narrativo, agora de 90 minutos, protagonizado tamén por Ramona, esa muller incansable que inmersa na precariedade laboral intenta sobrevivir nunha vila do Salnés como mellor pode.

Conservando os vimbios temáticos da curta, aos que se incorporan, entre outras novidades, a conflitiva relación interxeracional e de desapego coa filla cando a moza procura o seu camiño vital, a sororidade coas amigas pendentes do teléfono (marabilloso o cameo de Francisca Iglesias como responsable do bar) ou o acougo da relación co señor Pepe e co seu can, a interpretación monumental de María Vázquez, no papel dunha Ramona renacida unha década máis nova, sostén todo o urdime narrativo, sendo capaz de hipnotizar e emocionar ao público apenas coa súa presenza tan permanente como trepidante na pantalla. Gago, Vázquez e Catoira, directora de fotografía, que utiliza un estilo sobrio e intuitivo, moi próximo ao  documental, ofrecen un retrato memorable dunha muller brava, dunha antiheroína que bulindo sen parar dun traballo a outro, sempre mal pagado, se ocupa dos coidados das outras persoas pero esquece os dela mesma. Unha narración cativadora e abraiante, concibida para facer visible o traballo oculto das mulleres da conserva e dos frigoríficos, mariscadoras,  limpadoras ou coidadoras obrigadas a non poder parar nunca. Matria é a traxedia gravada co lume da cotiandade de mulleres invisibles que sofren a precariedade en soidade e soportan a rutina do maltrato.

Consciente do carácter político do seu cine, na liña do dos belgas irmáns Dardenne e dos retratos de clase de Ken Loach, Gago non renuncia nin as sutilezas do humor retranqueiro nin a explorar a ollada da esperanza nun inesquecible plano final, cheo de matices, amosando que o cine é unha arte emocional de proximidade. E como sucedera na curta, Gago conserva a fala dialectal do Corbillón, Vilanova e da illa de Arousa, onde se localiza tamén a longa, sabendo que o retrato de Ramona debía estar tamén definido pola lingua que emprega e por como a emprega. Unha lingua utilizada para definirnos e facernos visibles no mundo, un modelo que agardamos se consolide en todo ese cinema galego indie, cando comeza a abrirse un espazo nos festivais internacionais e nas querenzas de públicos diversos.

Recomendo moi vivamente que acudan ao cine a emocionarse con Matria, que aventuro está chamada a constituír un acontecemento para o noso cine e para a nosa cultura contemporánea.