Outonía

/en , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en «Faro de Vigo» a celebración do día de San Martiño, cos seus magostos e trompos ao camiño:

Son estes días de Outonía. Arrefría e chegaron as chuvias. A castañeira ofrece os seus cornetes de bullós na Praza da Farola, esa que o concello debía fixar no seu rueiro como Praza de Galicia. Pasaron os días de defuntos coas súas cabazas de luz e o desfile dos seres do Trasmundo que cada ano abren o tempo de Samaín no que na nosa cultura tradicional celebramos a mudanza de estación e rendemos culto ao froito do castiñeiro, a chamada árbore do pan, a máis representativa da nosa paisaxe agraria, xunto, claro está, a enciñas e carballos. Outonía na que acentuamos a nosa condición de sermos un pobo de comedores de castañas, froito que en Galicia se consome dende a Idade Media como testemuña un verso da cantiga 386 de Afonso X o Sabio: «que sol non lles minguou deles que valvéss’ ũa castanna». Humildes castañas que foron durante moito tempo pan dos pobres, alimento principal durante os meses de invernía, fenómeno, ao que non foi allea a expansión da cultura dos mosteiros, que supuxo a plantación de viñas e castiñeiros nos seus arredores.

Outonía na que arredor da data máxica do 11 de novembro, día de san Martiño, santo de moita querenza en máis de duascentas parroquias do país, os peóns saen o camiño, como testemuña un refrán recollido polo vigués Miguel Rubinos Conde en Candeán: «Este ano fixemos caso do proverbio “no San Martiño trompos ao camiño” e aproveitamos o magosto para pór a buxaina a danzar». Unha data na que cada ano Brinquedia, a Rede Galega de Xogo Tradicional, dedica ao «Día do Peón», ou do trompo, trompa, peonza, perinola, buxaina, entre outros nomes, todos moi fermosos, utilizados para chamar a ese brinquedo que xira e baila sobre a punta e a caperucha no chan, ou na man, impulsado polo despregue dun cordel. Un xogo popular, que segundo Arturo Romaní, chegou a Galicia dende Oriente, a comezos do século XVIII, que ten no refraneiro popular un calendario moi preciso de xogo xa que «polo san Martiño, 11 de novembro, peóns ao camiño; polo santo André, 30 de novembro, trompos outra vez; polo santo Amaro, 15 de xaneiro, peóns ao tellado; polo santo Antón, 17 de xaneiro, peóns ao caixón; pola santa Olalla, 12 de febreiro, peóns á borralla e por Pascua, trompos ás áscuas». Tradición de recuperación de xogos populares e cooperativos que algúns centros educativos fan coincidir nestes días de Outonía coa celebración dos Magostos, ofrecendo así un modelo alternativo ao xogo dixital solitario ou á ditadura do fútbol (case sempre exclusivamente masculino) nos patios escolares.

Outonía que é tempo, tamén, das primeiras matanzas («A cada porco lle chega o seu san martiño», lembra o refraneiro), dos primeiros caldos de gloria (citados por Rosalía en «Cantares Gallegos»), dos primeiros cocidos alegres (como cualificaba Picadillo ao cocido de noso), que se alongarán na invernía até o Entroido, tempo de excesos e das larpeiradas de tixola. Pratos da mesa da outonía nos que, por ventura, a humilde castaña recupera o seu protagonismo, sexa como saboroso caldo de castañas (nada que ver coa «augas de castañas», expresión popular para designar ao café malo ou pouco cargado) ou como puré ou acompañamento das carnes de caza e, sobre todo, do lombo do porco, un dos pratos estrelas da outonía. Protagonismo da castaña que nas sobremesas convértese en delicias de biscoitos e tortas, en cremas, e bombóns, flans, galletas, merenga, pudin, mousse ou diversos pasteis na que é ingrediente principal. Castaña convertida en produto de «delicattessen» dende hai sesenta anos polo ourensán José Posada Torres creador desa marabilla larpeira que é o marrón glacé, o produto estrela dun catálogo amplísimo de transformación industrial da castaña galega, presente en tendas de máis de vinte países.

Outonía que como os peóns no camiño convida a percorrer o país, seguindo o ronsel das fumaredas coa intención de sentir o arrecedendo da outonada, da queima de leña das bidueiras e da resistencia das casas aínda abertas, unha fragrancia hoxe case desaparecida dos contornas urbanas e periurbanas, vivificadora dunha memoria na que intuímos a que gozaron noutrora os nosos maiores nas parroquias do Val do Fragoso. Outonía que, tras a vendima, é tempo de privilexio para gozar durante apenas un días das nosas mellores paisaxes vitivinícolas do ano, preparándonos para os rigores (non só climatolóxicos), que con certeza, traerá a invernía. Recomendo apoiar dende os fogares os magostos escolares (beizón a tanto claustros que contra vento e marea manteñen aceso o lume que alampea). Chamo a participar nos magostos veciñais e populares, como o organizado no serán do venres na praza de Eugenio Fadrique pola Asociación Sociocultural As da Industria, como un espazo para a convivencia e a festa. Probar a castañada e sacar os trompos ao camiño, a Outonía.

San Bartolomeu, o espantamedos

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo aos medos contemporáneos, ao fío da romaría de San Bertolomeu e da exhumación dos restos do ditador Francisco Franco:

O pasado 24 de agosto devotos de san Bartolomeu camiñaron cinco quilómetros, dende a igrexa de san André de Valadares até a ermida do Monte Alba, acompañando a imaxe do santo encargado de espantar os medos. Seguían o camiño que o 15 realizara a imaxe da Virxe do Alba e que á inversa farán o 8 de setembro cando estas imaxes e a da virxe do Rosario sexan baixadas a súa igrexa parroquial. Romaría celebrada na capela do monte Alba, nun espazo natural que conta cunhas asombrosas vistas sobre a ría de Vigo, na que algúns poxaron por galos e galiñas ofrecidos como exvotos ao santo e centos de participantes procuraron bater «os tres croques» co soporte da imaxe do apóstolo, que liberou do demo á filla do rei Polimio, razón pola que seguindo a tradición lles espantaría aos seus devotos todos os seus medos e atendería as súas peticións.

San Bartolomeu é festexado noutras parroquias da área metropolitana, como na de Taboexa, nas Neves, preto do castro de Altamira, onde se celebra a «romaría do Medo», ou na de Rebordáns en Tui, xunto a san Roque, na que os romeiros repiten un rito semellante ao da capela do Alba. Como pervive tamén na parroquia mariñeira de Meira de Moaña, onde na illa de Samertolomeu se celebra unha romaría na honra de catro santos, a virxe do Carme, san Roque, san Fernando e o noso santo espantamedos, representado alí cun coitelo na man, xa que foi martirizado quitándolle a pel, aínda que noutras lugares apareza agarrando ao demo polos cornos ou suxeitando cunha cadea a unha dema. Sexa dunha forma ou doutras, no imaxinario popular, san Bartolomeu sería entre os santos milagreiros o responsable de axudar aos que sofren de medos e das doenzas da alma, xa que posúe a capacidade de botar fóra os temores do corpo.

A advocación a san Bartolomeu non perdeu actualidade xa que os medos son inherentes á fraxilidade da condición humana non sendo este un aspecto que distinga o noso tempo dos anteriores. Existen e existiron medos «básicos» dos que nacen os temores imprescindibles para conformar a nosa autonomía persoal e estrutura emocional: o medo da morte, o da perda da liberdade, o da soidade e o desamparo ou o de perder a integridade física ou mental nosa ou das nosas persoas queridas. Xaora, tamén é certo que no entorno actual da mundialización capitalista, agromou un «medo ao futuro» alizerzado sobre os temores comprensibles provocados pola saúde moi precaria do propio planeta, o que provoca o amplo catálogo de medos relacionados co cambio climático e o medio ambiente (desertización, desxeo, os sismos e tsunamis, as ondas de calor, os temporais a destempo…), mais tamén outros que teñen a súa orixe na incerteza das mudanzas provocadas polas novas tecnoloxías dixitais, sexa polos efectos que puidese ocasionar o proceso imparable de robotización, tanto nas máquinas ferramentas como na propia toma de decisións, como pola dificultade actual para manter ou transmitir aos nosos fillos e fillas, canto menos, o noso status social.

Como foron agromando outros medos no seo dunha sociedade marcada por unha incertidume e unha desigualdade cada vez máis acentuadas, na que os individuos son cada vez máis fráxiles e se senten peor representados nas institucións políticas, onde as promesas doutrora foron substituídas polos medos de hoxe. Vivimos no que o sociólogo Heinz Bude chamou «sociedade do medo», o que constitúe un caldo de cultivo óptimo para que prendan os medos aos ataques terroristas, os medos «a invasión dos emigrantes» ou a unha «inevitable guerra planetaria» de orixe incerta. Expresións apenas do triunfo das políticas populistas (eis os éxitos de Trump, Salvini ou do Brexit) que neste entorno e para o noso abraio se presentan como as valedoras das nosas identidades e as únicas capaces de achegar unha repostas a estes temores.

E o que non deixou de abraiarme, como se fose un aceno da providencia laica, é que o 24 de agosto no que se espantan os medos da man de san Bartolomeu, o consello de ministros aprobase o decreto polo que se exhumarán do Valle de los Caídos os restos do ditador Francisco Franco, a expresión máis brutal do medo co pasado, unha anomalía democrática arrastrada para vergonza colectiva dende a Reforma Política. Unha exhumación que constitúe un requisito imprescindible para enfrontarse á normalización democrática e ao inicio dunha etapa de fomento da memoria histórica como un progreso moral colectivo.

O medo ao asumir o pasado, como o de enxergar o futuro, como todos os medos baseados en emocións sociais son oportunidades para diferenciar a información rigorosa e o discurso racional da propaganda e da sofística populista, cuestións nas que o bo de san Bartolomeu, que me desculpen os seus devotos, ben pouco pode axudar. Aposto por asumir os medos e enfrontalos coas armas da razón e dos valores democráticos.

Onte 1951: «Papusza»

/en , , , , , /por

Habia tempo que non vía unha película visualmente tan fermosa como Papusza, a obra dos polacos Joanna Kos-Krauze e de Krzysztof Krauze, un espectáculo fotográfico en branco e negro deslumbrante de Krzysztof Ptak tanto pola súa composición como pola súa tonalidade achegada ao pictórico. Un film que reconstrúe a peripecia biográfica de Bronislawa Wajs, chamada «Papusza» (1910-1987), a primeira poeta xitana poca que publicou os seus textos, mais que tamén recibiu os apupos e a incomprensión do seu rpopio pobo. Papusza é un fermoso poema visual, unha homenaxe marabillosa a un pobo ambulante e a unha paisaxesevera, tanto a campesiña como a urbana. Porén, a narración –na que se alteran os tempos e na que se fai presente a historia tráxica da Polonia do século XX, dende a invasión nazi aos rigores da sociedade stalinista que obriga a abandonar a itinerancia ao pobo romaní– non acada nin a emoción nin a beleza que a súa luz e textura visual agroman na pantalla.

No entanto, Papusza está tinguida da tristeza da protagonista, capaz de lamentar o feito de ter aprendido a ler como fonte da súa desgraza, mesmo a pesar de que ao longo de dúas horas se representan con rigor os ritos e as músicas do pobo xitano, un pobo sen patria, mais con forte identidade no seu permanente deambular. O dito, unha película moi fermosa visualmente, un documento etnográfico valioso. Para non perder.

Rondallas de Reis

/en , , , , , /por

Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo ao fenómeno das Rondallas de Reis e a anulación do certame metropolitano deste ano 2018:

Sorprendeume gratamente ver estes pasados días de fin de ano a actuación na rúa do Príncipe e no Parque Camilo José Cela do magnífico Rancho de Reis da Asociación Veciñal e Cultural Casco Vello. Traxeados ao xeito tradicional os danzantes, gaiteiros e percusionistas interpretaban diversas “xaneiras”, tamén chamadas “manueis” ou “aninovos”, que son as composicións musicais que seguen ás panxoliñas de Nadal e preceden aos cantares de reis na tradición do noso folclore. Tres tipos de composicións ben distintas na súa fasquía e intencionalidade, por ventura aínda vivas, coas que os membros do Rancho do Casco Vello celebran polo centro da cidade as festas de Aninovo e Reis. Unha tradición comunitaria, vencellada á cultura tradicional agraria, polo tanto en claro perigo de desaparición, protagonizada entón polos mozos e mozas que ruaban de casa en casa cantando e bailando estas pezas coa intención de conseguir algunha larpeirada e montar unha boa xoldra.

Xaora, na Área Metropolitana de Vigo, ademais destes ranchos tradicionais consérvase dende hai un século nalgúns dos concellos dos vales do Fragoso e da Louriña (Vigo, Redondela, Mos, Porriño, Gondomar e Ponteareas) unha tradición musical moi singular de cantos de Nadal, a das rondallas. Agrupacións folclóricas parroquiais de até oitenta persoas, compostas por unha variedade de instrumentos musicais tradicionais tan característicos como pandeiretas, castañolas, cristos, charrascos ou cunchas, aos que se engaden outros consolidados, sexan de percusión, vento ou mesmo e de forma excepcional co acompañamento coral. Rondallas nacidas nos centros culturais parroquiais que comezan os seus ensaios, nalgúns casos no propio verán, que saen de pasarrúas de Nadal a Reis interpretando pezas do noso folclore como muiñeiras, fandangos, pasodobres, mais tamén melodías de música actual moi coñecidas (como fixo a rondalla Santa Eulalia de Mos cun tema mítico de AC/DC), constituíndo co seu característico chascarraschás o son xenuíno do nadal vigués máis popular.

De idades e procedencias diversas, vestidos con capas e boina, os rondalleiros e rondalleiras desfilan detrás do seu director (musical), do seu capitán (organizativo) e do seu grupo de bandeiras que informan de onde procede a agrupación. Abandeirados que arroupan e acompañan coas súas evolucións espectaculares á rondalla, respectando un código de sáudo e comportamento, expresando tanto a súa amizade como a súa dispoñibilidade a competir nos certames que dende 1982 se foron organizando no pavillón das Travesas e dende 2015, xa sen ese carácter competitivo, no certame de rondallas que se celebra nun IFEVI abarrotado por dez mil persoas. Un espectáculo músical único, que despois do día de Reis reúne a case mil músicos dunha decena de agrupacións.

Certame rondalleiro metropolitano que non se celebrará este ano debido a que o concello de Vigo declinou (a última hora) financialo na súa totalidade, como fixera até agora, aducindo o seu elevado orzamento (85.000 euros) e expresando a súa intencionalidade de reducilo a un certame de carácter local, coa participación das catro rondallas viguesas (Valadares, Beade, Zamáns e Freixo), a celebrar en data por determinar no pavillón de Travesas e contando cun orzamento de 25.000 euros. Malógrase, así, a continuidade dunha exitosa tradición cultural metropolitana viguesa, probablemente unha das máis xenuínas coa que contamos, pola incapacidade dos poderes públicos, neste caso a Deputación de Pontevedra e algúns dos concellos do Vigo metropolitano por acordar un modelo sostible e equitativo de organización deste grande certame musical. Unha decepción, sen dúbida, para os organizadores, a Federación de Rondallas da Área Metropolitana de Vigo, como para os milleiros de músicos e seareiros, que dificilmente poderán entender as razóns desta anulación in extremis e sen posibilidade de alternativa ningunha.

Un fracaso que constitúe tamén un síntoma da escasa autonomía do asociacionismo veciñal e cultural prendido dos fíos das axudas outorgados polas administracións públicas e das decisións dos seus responsables políticos, ás que non son alleas, como se comprende neste caso, as leas que manteñen entre elas. No entanto, ademais do quebranto da cadea dunha tradición de máis de tres décadas, a anulación do certame de rondallas supón outro agoiro para o futuro do proxecto metropolitano, outra vez nas pedras, sen posibilidade de ser recuperado xa neste mandato municipal. A pesar destoutra oportunidade perdida para expresar a xenerosidade viguesa, quedémonos coa ledicia dos chascarraschás das melodías das rondallas metropolitanas que agardamos poidan desfilar, canto menos, estes días de Reis polas rúas viguesas.

Castañas e magostos

/en , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a castañas e magostos:

As castañeiras viguesas da praza da Farola, da rúa García Barbón, do Calvario, de Teis ou de Travesas moitos cucuruchos de bullós prepararon nas súas locomotorciñas esta fin de semana, na que Vigo celebrou os seus magostos populares. Unha festa estacional campesiña do tempo de Samaín, na que a carón do lume os galegos rendemos culto o froito do castiñeiro, a árbore máis representativa, xunto co carballo, da nosa paisaxe tradicional. Magostos que dende hai catro décadas chantaron raíces nos centros escolares e nos barrios vigueses, dende o xa clásico e concorridísimo dos soportales do Berbés aos das parroquias do periurbano, para celebrar así a chegada dos primeiros fríos do outono e prepararse, ás portas do nadal, para os rigores do inverno.

Dende a chegada dos romanos, somos un pobo de comedores de castañas. Na Idade Media, citada por Afonso X o Sabio nun verso da súa cantiga 386 (“A que avondou do vinno aa dona de Bretanna”: “que sól non lles minguou dele que valvéss’ ũa castanna”), durante o inverno, constituía o alimento principal da poboación, un auténtico pan do pobres, até que co descubrimento de América foi substituída polo millo e, sobre todo, polas patacas, as chamadas castañolas, castañas mariñas ou castañas de terra. Os castiñeiros co seu porte maxestoso e os seus troncos robustos e gretados convertéronse así nas árbores da memoria, algúns monumentos naturais senlleiros da nosa paisaxe, como os do Souto de Rozabales de Manzaneda, onde chantou hai concocentos anos raíces o castiñeiro de Pumbariños, hoxe cun perímetro de case trece metros. E non foi allea, tampouco, para a importancia da castaña a expansión da cultura dos mosteiros, que provocou a limpeza e roturación dos montes e a plantación de viñas e castiñeiros nos seus arredores.

Xaora, chegado o outono, a veciñanza de cada aldea soutaba, recollía as castañas que estaban bulladas e atoleiraban os castiñeiros coas súas baloiras (ou taloiras, noutros lugares) para guindar os ourizos ao chan. Logo de petelalas, ourizalas coa petela, un pau en forma de pinzas, levábanas aos sequeiros, pequenos edificios unidos á casa ou a unha parte dela, e deitábanas sobre un andar coas táboas do piso lixeiramente separadas e cheas de buratos. Alí permanecían, durante dúas semanas, ao coidado dunha persoa que as remexía cun rodo cada dous ou tres días. Cando estaban secas e logo de desbotar os picóns e as carabulecas, as castañas mirradas ou de peor calidade, que se arredaban para cebar aos porcos, pasábanas ao canizo, de onde se ían collendo a medida que se necesitaban.

Os comedores de castañas –balocas, crocas, degaros, destelos, restrelos, que son outros nomes que recibe o froito do castiñeiro– coa excepción das pilongas, as castañas bravas que din agoiran mala sorte e son tremedamente indixestas, sabemos que son exquisitas tanto crúas e asadas como cocidas en auga ou leite. Cando se cocen coa casca en auga e sal mudan de nome e pasan a ser zonchos, marmotas ou zamelos. Se o facemos sen ela, delubadas, son moi sabrosas anisadas, en almibre, con leite, azucre mel e fiuncho. Sen esquecer as posibilidades que temos de cocer as castañas con chourizo ou con fabas; preparalas en crema, en tortas, en pasteis ou en purés, óptimos estes para acompañar as carnes e sobre todo ás pezas de caza.

Pero non esquezamos que a castaña tamén protagoniza o magosto, a festa de orixe pagana, acristianada como tantas outras, que celebramos entre os días de santos e difuntos e o de san Martiño de Tours, o patrón de Moaña e de Ourense. Foi Manuel Murguía, o primeiro en sinalar a importancia dos magostos, considerándoos coma un xeito de banquete funerario no que a castaña, o viño, e o lume simbolizan a presenza da vida e tamén da morte: a castaña medra, incha e estoupa; o viño é o sangue da terra; e o lume, símbolo do deus da vida, é o elemento purificador e unificador de toda a cerimonia. Como outro valor simbólico do ritual do magosto é a súa contribución ao reforzamento dos vencellos dos membros de cada comunidade veciñal, que celebran cos seus aturuxos aos froitos recollidos da terra, xa que cada vez que estoura unha castaña na grella, cómpre dar un aturuxo.

Concibidos hoxe en Vigo como unha merenda popular ao aire libre, o ritual non escrito dos nosos magostos populares aconsella, ademais de papar nas castañas asadas e beber unha fecha de viño ou un quinto de cervexa, exaltar o lume e xogar a tisnarse coa borralla, o que semella axudará a enfrontar con maior fortuna as dificultades do inverno que se achega. E que non falten tampouco nin a gaita nin a pandeireta para cantar as coplas:

Non chas quero, non chas quero

castañas do meu magosto;

non chas quero, non chas quero

que me cheiran ao chamosco.

E unha vez rematado o magosto, cada moucho ao seu souto, que hai moita por facer.

Samaín novo

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo á exaltación do Samaín:

Nestes días de Samaín, dedicados á memoria dos mortos queridos, chamou o meu interese unha crítica publicada no suplemento de libros do “The Guardian” sobre un libro de relatos de medo (Eight Ghosts: The English Heritage Book of New Ghost Stories, 2017) promovido polo English Heritage, a entidade centenaria de voluntariado que se ocupa da conservación e promoción de máis de catro centos monumentos do patrimonio histórico de Inglaterra. O EH convidou a oito narradores e narradoras a que escollesen algúns dos seus espazos para que localizasen alí unha historia de fantasmas, medo ou terror. E a proposta semella que foi ben acollida por voces como Sarah Perry, que escribiu un relato localizado no inquedante palacio Audley End de Essex, Kate Clanchy, que escolleu Housesteads, un dos fortes romanos da Muralla de Hadrián, ou polo famoso Mark Haddon, quen a pesar de confesar non ser un fanático deste xénero, meteuse dentro do York Cold War Bunker, un lugar arrepiante, concibido para a protección dunha posible guerra nuclear.

Unha experiencia que semella emular a tan exitosa estratexia turística para a fin de semana de Halloween dos “cinco castelos de terror irlandeses (McMahon, Ballygally, Kinnity, Leap e Skyrne)”, que contan como un dos seus maiores reclamos con cadanseu conto de fantasmas e aparecidos, de espectros e espíritos, ou mesmo nalgúns dos casos de crimes e arrepiantes asasinatos. Xaora, esta experiencia literaria promovida polo English Heritage foi concibida para contribuír tanto á difusión do patrimonio monumental como á reinvención do xénero de terror, que na literatura en lingua inglesa conta con tradición de seu e con clásicos tan universais como Edgar Allan Poe, Arthur Conan Doyle, Bram Stoker e H.P. Lovecraft (por ventura todos traducidos para o galego). Un xeito, ademais, de ofrecer unha nova lectura para os días de Halloween máis alá da parafernalia ritual de disfraces e outras trapalladas made in China que hoxe mobiliza a mocidade urbana de medio mundo.

Unha experiencia dun Halloween novo que moi ben podería ser emulada en Galicia onde contamos tamén cunha longa lista de espazos onde habitan cocos e monstros, lugares onde saen de paseo os demos ou edificios encantados, como o castelo de Sandiás, a casa da torre de Burela ou a casa do medo de Lariño, onde por dicilo con palabras pequenas pasan cousas raras. Como contamos tamén cunha ampla tradición literaria popular de contos de medo e relacionados coa morte, con especial atención para os protagonizados polos mouros, pola Compaña e pola Sociedade do Óso, que, a pesar da desaparición da cultura agraria tradicional, perviven na memoria dalgunhas das nosas persoas maiores. Como existe unha xeración de autores que nas décadas de entre séculos actualizaron o xénero de terror en galego, singularmente Xosé Miranda, Xabier P. DoCampo e Agustín Fernández Paz, á que nos últimos anos se incorporaron outros máis novos como Ledicia Costas, Antonio Manuel Fraga e Tomás González Ahola, un dos fundadores da editora Contos estraños, a primeira especializada en galego en literatura de terror, fantasía e ficción científica.

Con este acervo literario non é difícil reinventarmos un Samaín novo, unha festa de orixe celta baseada no mito de que na noite de Samaín (que identificamos coa do 31 de outubro) as portas do outro mundo quedaban abertas: os espíritos dos defuntos e das fadas invadían, por unhas horas, o mundo dos humanos; e os vivos podían penetrar no mundo do alén e quedar alí presos por mor dun feitizo ou meigallo. O profesor Rafael López Loureiro, o animador dende hai vinte e cinco anos, da recuperación do Samaín na vila de Cedeira, xa demostrou o carácter inequivocamente galego desta festa que, asociada aos días de santos e defuntos e á celebración do magosto, existía por todo o noso país ata hai menos de corenta anos.

Por ventura, esta recuperación do Samaín galego é un feito consolidado, sobre todo no eido escolar. O tallado de cabazas, os concursos de maquillaxe, a colocación de caveiras en lugares senlleiros, os pasarrúas de fantasmas e ánimas, as merendas e chocolatadas de outono, os magostos populares, a preparación de doces de cabelo de anxo ou chulas e budíns de cabaza, os contacontos de medo, os concertos de música para picariños, as noites de calacús, son algunhas das actividades que nos días de Samaín se realizan pola Galicia enteira. Reinvención á que contribúen libros tan populares entre a nosa rapazada como os da serie “Escarlatina, a cociñeira defunta” de Ledicia Costas ou álbums visuais que modernizan a tradición do xénero como Violeta quere ser vampiro. Un conto de Samaín (Xerais 2017) de Ramón D. Veiga e David Sierra, que se presentou onte no Café Badía de Teis. Viva o Samaín novo!

Aí vén o maio

/en , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo á festa dos maios:

maios-color-redondela-3_gHai poucos días falando co ilustrador Evaristo Pereira sobre a celebración da festa dos maios no Vigo vello, xurdiu, inevitablemente, “Ahi ven o maio” (1975), a canción memorable de Luís Emilio Batallán, un dos himnos da nosa xeración, da que, por certo, entre outras moitas, hai unha versión ben fermosa do autor e Pablo Milanés en Luar (2013). Xaora, Pereira insistiume na actualidade do texto da canción, o poema “O maio”, incluído por Manuel Curros Enríquez en “Aires da miña terra” (1880), que, coma sucede tantas veces en “Cantares gallegos” (1863) de Rosalía de Castro, comeza cuns versos populares (“Aí vén o maio / de frores cuberto…”), referidos á festa popular dos maios, da que despois fará unha cumprida glosa: “Puxéronse á porta cantándome os nenos / e os puchos furados para min estendendo…”.

No entanto, como sinalan os profesores Anxo González Guerra e Vitoria Ogando Valcárcel, baixo a aparencia de composición costumista, neste poema sobresae o tema cívico e político, xa que Curros identifica a voz en primeira persoa do poeta coa de Galicia, o asoballado pobo galego “para o que non hai maio” e para o que cómpre cantar “un maio sen bruxas nin demos / un maio sen segas, usuras e preitos…”. Versos que non era alleos á calamitosa situación do campesiñado galego da segunda metade do século XIX, sometido a severidade dos foros e os seus xuros, ás penalidades da emigración e á prepotente posición da Igrexa en cada parroquia, situacións que o poeta de Celanova denunciaba con afouteza, non exenta dunha certa impotencia e desacougo.

Nesa tradición cívica da poesía currosiana, a pesar de que xa é un feito a desaparición da cultura agraria galega, non perdeu sentido a celebración da festa dos maios nas nosas cidades e vilas. O Maio simboliza o renacer da vida e das plantas, o comezo do ano agrícola e gandeiro, a ledicia de que o sol alumee con forza, a intención de afastar as pragas, as doenzas dos animais, as xeadas, as treboadas e outras adversidades. Cada comunidade facía o seu Maio para exaltar o renacer do ciclo da vida, para festexar a morte do inverno, para expulsalo e para anunciar o agromar da primavera. Esta festa popular de culto á primavera, á vexetación, ao amor, á boa sorte remóntase á noite dos tempos. A súa orixe atópase nos ritos das sociedades neolíticas, perpetuados nas festas de Ceres da tradición greco-romano, que adoptaron manifestacións diversas en toda Europa, dende Suecia e Alemaña até os países mediterráneos. En todos estes países, os seus maios son a festa da esperanza.

Diversidade presente tamén no país de noso. En cada lugar de Galicia o Maio vai ser diferente, nunha tradición  de vello que vén de Prisciliano e Martiño de Dumio. Non existen regras para a súa construción e ornamento, aínda que se adoitan utilizar paos e bimbios para a estrutura (na que non se empregan cravos) e para a decoración elementos naturais como musgo (en Ourense), fiuncho (en Redondela), xestas, carrabouxos, barazas, bugallos, pampullos, laranxas bravas, cascas de ovos, margaridas, rosas e outras flores. Os maios máis enxebres son os figurativos, de forma cónica ou piramidal, imitando árbores, aínda que cada vez son máis frecuentes os artísticos que adoptan formas de canastro, campanario, pazo, apeiros de labranza ou construcións significativas de cada zona. Tanto uns coma outros van rematos cun bo ramo ou coroa. Mais tamén existían os maios humanos, un Maio ou unha Maia vestida de pés a cabeza con motivos vexetais.

Sen esquecer, que os maios son un tempo para a crítica e un certo escarnio sobre todo aquilo que o merece. Para iso están as coplas (tamén bautizadas como “os maios”) de sabor poético popular, intención social e carácter irónico e satírico, como acontece tamén coas do Entroido: “Nesta nosa Reboreda/ trouxeron un crego novo/ que arregla a igrexa / con cartos de todo o pobo”. Estas coplas posúen unha métrica e un ritmo moi preciso sendo acompañadas, cando van ser cantadas, con golpes de paus (como se fai en Redondela) ou batendo no chan con fungueiros e estadullos (como acontece en Pontevedra). Coplas, compoñentes esenciais da festa, que tradicionalmente se vendían ao longo do desfile coa intención de financiar o Maio e contribuír á merenda, unha vez tirado.

Os maios teñen unha xeografía de seu, na que salientan localidades como Redondela, onde se celebran o primeiro de maio, e Ourense onde se fan o 3, coincidindo coa festa relixiosa da Santa Cruz. Xaora, o feito de que fosen anovados como festa primaveral da esperanza en case todo o país, mesmo en cidades como Pontevedra, Vigo, A Coruña ou Vilagarcía, supón un valioso exercicio de autoestima colectiva. Aí vén o maio de esperanzas cuberto.

Onte 1836: Avante, merdeiros!

/en , , , /por

Merdeiros_2017

Os merdeiros de Vigo (a Asociación Etnográfica “A Merdeira”) queixábanse onte en Fb que no programa do Entroido de Vigo non aparecían nin no venres nin no martes. Apenas outro síntoma do devalo deste entroido vigués no que os responsables municipais, ademais de traer artistas de fóra que nada saben da nosa tradición, determinan o motivo do Meco e as razóns polas que debe ser queimado: outra vez, as voltas coa trapallada do dinoseto e “os enemigos de Vigo”. Que foi daqueles entroidos populares e reivindicativos de Santa Sotina ou das cancións de comparsas revolcadas como Os Tarteiras? Magoadamente aquel Vigo rabudo desapareceu sometido ao conformismo actual da cultura da dinosobe. Unha auténtica desgraza que está arruinando o asociacionismo veciñal e cultural da cidade. Por fortuna os merdeiros, a máscara tradicional viguesa recuperada dende hai once anos, non se someten os caprichos que chegan do Campo de Granada. Pese a quen pese eles seguirán saíndo. Avante, merdeiros de Vigo!

Guardar

Guardar

Guardar

Guardar

Guardar

Do Entroido de Vigo

/en , , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo falo do Entroido en Vigo.

merdeiros_no_casco_velloPareceume pouco afortunada a apertura do Entroido transformada nun concerto de carnaval, onde un artista veterano, “El Sevilla”, cantante dos Mojinos Escozíos, alleo a nosa tradición e costumes, agochaba co seu discurso e indumentaria de irreverente rocanroleiro heavy todo o espírito de escarnio e maldicir que lle acae nese momento á nosa festa popular de inverno. Un modelo de pregoeiro sen pregón, iniciado o pasado ano coa presenza de televisivo Mario Vaquerizo, que semella pretende institucionalizarse. Porén, o entroido en Vigo, desque foi recuperado hai corenta anos polo esforzo de comparsas como Os tarteiras, tras recuperar as liberdades, moi pouco ten que ver con este modelo inocuo, onde o concello escolle o pregoeiro e até o propio meco. O Entroido é transgresión do cotián, é manifestación da crítica (ás veces feroz) e da reivindicación, é representación creativa e orixinal dunha xoldra elegante de novos e vellos, é expresión da retranca e da ironía (ese humor que sabemos coñece a dor). Xaora, o Entroido nunca tivo que ver co esperpento (que don Ramón nos perdone no sequiscentenario do seu nacemento) escenificado o venres na Porta do Sol, outra vez máis disfrazada de zona cero dunha cidade á que se intenta aquelar co virus do conformismo.

A nosa entroidada ten unha longa historia. Dende 1877 temos noticia das comitivas carnavaleiras viguesas, como relatou o escritor Lisardo Barreiro no seu libro “Esbozos y siluetas de un viaje por Galicia” (Imprenta Martínez Salazar, 1890). Unha carnavalada que “durante tres días de esmorga e orxiásticos praceres [de domingo a mércores de cinza] convertía á cidade nun xigantesco teatro de inusitada pompa” onde se rendía homenaxe ao Momo e os seus doce deuses olímpicos bufos. Aquel entroido dun Viguiño, que non chegaba aos quince mil habitantes, estaba organizado polas sociedades recreativas e ximnásticas coa intención de render culto afervoado ao deus da risa e da loucura. E segundo o relato de Lisardo Barreiro os organizadores tomaban a cousa moi en serio evitando empregar a palabra groseira, o chiste de pouco gusto ou os estrambóticos atavíos dunha indumentaria zarapastreira, xa que as brincadeiras e as mascaradas aquí “resultan verdades como templos, como as críticas acerbas e intencionadas dos nosos políticos, dos nosos costumes perniciosos e dos odiosos vicios da sociedade xeral”. Salientábase así, o carácter laico e de ampla participación cidadán destas entroidadas viguesas, nas que durante uns poucos días se botaba a casa e todos os farrapos vellos pola xanela e se poñían en solfa as autoridades cunha intención lúdica, transgresora e cívica.

Ao carón da festa de fachenda das sociedades carnavaleiras, pervivía en Vigo un entroido protagonizado polas clases populares (mariñeiros da Ribeira, sobre todo) que durante estes días de exceso gozaban coas caras emborranchadas guindando augas negras, ovos, fariñas e outros produtos molestos aos transeúntes. Entroido popular representado pola máscara do escabicheiro (tamén chamado “merdeiro”) recuperada do esquezo polo etnógrafo Xoaquín Lourenzo e polo xornalista Federico Cocho no seu libro “O carnaval en Galicia”. O merdeiro de Vigo, unha máscara que demos a coñecer neste Campo de Granada hai xustamente quince anos, foi amodiño recuperando o seu espazo no corazón do noso entroido popular, grazas aos esforzos, primeiro da Asociación Veciñal de Teis e o seu Plan Comunitario, que en 2002 organizaron a primeira comparsa de merdeiros, e xa a partir de 2004 dos traballos de recuperación da Asociación Cultural A Revolta e do investigador Xerardo Santomé. Hoxe o bulir polas rúas do Casco Vello dos merdeiros armados coa súa vasoira, co seu vestiario branco, o seu chaleque vermello e a súa careta, xa é recoñecible por todos como a máscara máis xenuína do noso entroido.

Non embargante, as máscaras máis populares do entroido vigués continúan sendo a dos humildes maruxos e a dos milleiros de fundas, expresión do carácter obreiro dunha cidade revolcada. Como a manifestación dos excesos desta carnavalada está en cada un dos fogares, sexa nos cocidos e laconadas familiares como na festa dos froitos de tixola, protagonistas das sobremesas destes días. Un eido onde comprobamos que tamén hai recuperacións a celebrar, xa que xunto ás orellas crocantes e ás filloas larpeiras (marruchos no Val Miñor), as flores de entroido están en aberto proceso de recuperación no Vigo metropolitano. Unha larpeirada da nosa infancia para á que é preciso un ferro en forma de flor que se molla nun amoado (leite, fariña, ovo e reladura de limón) e que logo se somerxe en aceite quente. A pasta fritida, unha vez desprendida e bautizada con azucre e canela, conservará así fermosa xeometría da flor de ferro. Unha delicia para este martes ladeiro.

Onte 1462: «Namoreime en Ons»

/en , , , , , /por

NAMOREIME EN ONS Portada.inddLin con curiosidade Namoreine en Ons (Edicións do Cumio, 2015), o libro máis recente de Staffan Mörling, o antropólogo sueco, grande especialista na dorna e na súa cultura. Novela autobiográfica ou autobiografía novelada, narra a súa chegada a illa de Ons na década de 1960 cunha bolsa para estudar as embarcacións tradicionais galegas. Xaora, a cerna do relato é a súa romántica historia de amor con Xoana, unha fermosa rapaza da illa, coa que casou e coa que vive en Bueu dende entón. A pesar dunha certa inxenuidade na utilización do punto de vista, o relato é interesante como retrato etnográfico da comunidade humana da illa de Ons hai cincuenta anos, dende a descrición das embarcacións (dorna, galeón e lancha xeiteira) e artes de pesca que entón utilizaban os mariñeiros, pasando pola da propia arquitectura até a recuperación das crenzas e lendas da cultura popular, hoxe desaparecidas, recuperadas pola memoria de Mörling. Unha entrañabke testemuña etnográfica deste galego de orixe sueca.